ΗΛΙΑΣ ΖΕΡΒΟΣ ΙΑΚΩΒΑΤΟΣ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ

Το παρακάτω κείμενο εκφωνήθηκε στην Ημερίδα, που οργανώθηκε στις 18 Αυγούστου 2015 στα Γριζάτα 

από την Τοπική Κοινότητα Γριζάτων σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Σύλλογο "Ηλίας Ζερβός" 

και τη στήριξη της Κ.Ε.ΔΗ.ΚΕ. με θέμα: "Η. Ζερβός Ιακωβάτος: ο άνθρωπος - ο αγωνιστής - ο συγγραφέας".

         Άξιζε, πράγματι, να τιμηθεί ξεχωριστά ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος (1814-1894), και να τιμηθεί εδώ στο χωριό καταγωγής του. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι από εδώ άρχισε τον αντιπροστασιανό του αγώνα και για χάρη της εδώ περιοχής δέχτηκε την πρώτη δίωξη από τους Άγγλους, όταν ως νέος δικηγόρος υπερασπιζόμενος στο δικαστήριο κατοίκους των Μουζακάτων, τιμωρήθηκε με τριήμερη φυλάκιση και πρόστιμο, επειδή θεωρήθηκε ότι κατά την υπεράσπιση εξύβρισε τον Άγγλο τοποτηρητή του νησιού.[1]

          Χαιρόμαστε, λοιπόν, γι’ αυτήν την πρωτοβουλία και συγχαίρουμε τους εμπνευστές και οργανωτές αυτής της εκδήλωσης. Η πολύπλευρη πολιτική και πνευματική δράση του συντοπίτη σας ριζοσπάστη ηγέτη πρέπει να γίνει ευρύτερα γνωστή.[2] Και όλοι οφείλουμε να συμβάλουμε προς μια τέτοια κατεύθυνση.

          Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Ιταλία ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος είχε έρθει σε επαφή με τις φιλελεύθερες ιδέες της Ευρώπης, οι οποίες τον βοήθησαν να διαμορφώσει την πολιτική του ιδεολογία και σχετικά έτοιμος να επιστρέψει στο γενέθλιο νησί για τον αντιπροστασιανό-ενωτικό αγώνα. Η ίδια, άλλωστε, η σκληρή πραγματικότητα του έδειχνε το δρόμο, που έπρεπε να ακολουθήσει. Μαχητικός δημοσιογράφος και θαρραλέος αγορητής μέσα στο Ιόνιο Κοινοβούλιο, θα υπερασπίζεται μέχρι το τέλος της Αγγλοκρατίας με κάθε ευκαιρία τις ριζοσπαστικές θέσεις. Η συνεπής αγωνιστική του στάση θα τον οδηγήσει τέσσερις φορές στο δρόμο της εξορίας με αποκορύφωση την «αιχμαλωσία» του, όπως έχει χαρακτηρίσει την τελευταία του εξορία, στα Αντικύθηρα, όπου παρά τα  πεντέμισι συνεχή χρόνια με την τέλεια απομόνωσή του από τον υπόλοιπο κόσμο αρνήθηκε προτάσεις του Άγγλου αρμοστή για απελευθέρωσή του. Κι όταν θα έρθει η απελευθέρωση, ο ριζοσπάστης ηγέτης θα βρεθεί μπροστά στο σοβαρότατο οικονομικό πρόβλημα της οικογένειάς του, με αποτέλεσμα, οικονομικά καταστραμμένος, να φύγει από το νησί, για να αναζητήσει εργασία στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη. Θα επιστρέψει, βέβαια, αργότερα, για να πάρει μέρος στην ΙΑ΄ και κυρίως στη ΙΒ΄ Ιόνια Βουλή. Μετά την Ένωση δε θα αργήσει να απογοητευτεί από τη διαμορφωμένη πολιτική κατάσταση στο ελληνικό κράτος. Γι’ αυτό και θα αποσυρθεί στο Αργοστόλι, για να αφοσιωθεί στην οικογένειά του και να ασχοληθεί με τη μελέτη και τη συγγραφή. 

          Εμείς θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τον πολιτικό Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο: να προσεγγίσουμε την ιδεολογία του, να γνωρίσουμε την πολιτική του σκέψη. Ο χρόνος, βέβαια, δε μας επιτρέπει να επεκταθούμε και να αναπτύξουμε όλες τις πτυχές της ιδεολογικής του ταυτότητας και πολιτικής του κοσμοθεωρίας. Γι’ αυτό θα περιοριστούμε στις βασικές παραμέτρους της ιδεολογίας του και θα κρίνουμε τις κύριες πολιτικές και κοινωνικές του αντιλήψεις και πρακτικές.

            

• Τύπος - Ελευθεροτυπία. Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος από τα φοιτητικά του χρόνια στην Ιταλία είχε αντιληφθεί το ρόλο του τύπου και γενικότερα τη σημασία της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών. Το 1839, μάλιστα, είχε δώσει διάλεξη στην αίθουσα του Συλλόγου Ελλήνων Σπουδαστών της Πίζας για την ελευθεροτυπία.[3] Με τη δημοσίευση και την εφαρμογή του νόμου για την ελευθεροτυπία τον Οκτώβριο του 1848 στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα, πρώτος αυτός στην Κεφαλονιά, έφερε και εγκατέστησε στο Αργοστόλι τυπογραφείο στις αρχές του 1849, το οποίο συνέβαλε καθοριστικά στα πολιτικά και πνευματικά τεκταινόμενα στο νησί..

          Η χρησιμότητα και η αποτελεσματικότητα της ελευθεροτυπίας εξαρτιέται, σύμφωνα με τον Η. Ζερβό Ιακωβάτο, από την καλή ή κακή χρήση της. Και το απέδειξε ό ίδιος με  την εφημερίδα του Ο Φιλελεύθερος. Με ειδικό, μάλιστα, φυλλάδιο, που εξέδωσε το Δεκέμβριο του 1848 με το χαρακτηριστικό τίτλο Ο Φιλελεύθερος ή διδασκαλία περί καλής ή κακής χρήσεως της ελευθεροτυπίας εις την Επτάνησον, θέλησε να εξηγήσει στους συμπολίτες του το πώς μπορεί και πρέπει να αξιοποιηθεί αυτό το «δώρον» της ελευθεροτυπίας, προκειμένου να μη μετατραπεί σε «Δούρειο Ίππο» ή σε «ξίφος του Αίαντα» και «αντί ζωής φέρει εις ημάς καταστροφήν και θάνατον».[4] Όφειλε, κατά τη γνώμη του, ο τύπος να εξηγεί τα γεγονότα, να φωτίζει και να καθοδηγεί το λαό και στη συγκεκριμένη περίπτωση των Επτανήσων έπρεπε να στρατευτεί στο φιλελεύθερο ενωτικό αγώνα και να συμβάλει στην επίτευξη της εθνικής ολοκλήρωσης των Ελλήνων. Πάντως, ο ίδιος αξιοποίησε στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τη χορηγηθείσα ελευθεροτυπία και ο Φιλελεύθερος μετατράπηκε σε μαχητικό μετερίζι του ριζοσπαστισμού και ανυποχώρητη μάστιγα για την Προστασία και τους υποστηρικτές της. Γι’ αυτό και ο εκδότης του διώχτηκε αρκετές φορές για τα δημοσιεύματά του.

•  Ξενοκρατία - Ξενομανία. Ήταν κατηγορηματικά αντίθετος σε κάθε μορφή  ξενοκρατίας και με κάθε ευκαιρία χτυπούσε την ξενομανία, που εμφανιζόταν στην εποχή του. Παρουσίαζε, μάλιστα, πολύ παραστατικά τις συνέπειες της ξενοκρατίας: «[…] όπου ξένος βασιλεύει και δη μετ’ απολύτου εξουσίας, τα πάντα ψεύδος εισί και σκιά. Ο νόμος εκεί είναι ενέδρα, η δικαιοσύνη σκευωρία, η αρετή έγκλημα, η ελευθερία κακούργημα, […] η πα­τρίς  ψιλόν  όνομα,  η  σύζυγος,  τα τέκνα  και  οι   συγγενείς  ανεξάντληται πηγαί πικριών και αλγηδόνων».[5]

Υποστήριζε ότι κάθε λαός, όπως και ο ελληνικός, πρέπει να βασίζεται στις δικές του αποκλειστικά δυνάμεις για την απόκτηση της ελευθερίας και ανεξαρτησίας του. Ειδικότερα, οι Έλληνες διέθεταν ηρωισμό και είχαν τις απαραίτητες δυνάμεις για την ανάκτηση της ανεξαρτησίας τους και την αναγέννηση του έθνους τους. Και στο ζήτημα αυτό οι απόψεις του δεν είναι μακριά από εκείνες της Ελληνικής Νομαρχίας, του γνωστού μανιφέστου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. «Οι ξένοι», εξηγούσε ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος, «όχι μόνον προτιμούν φυσικά τα ίδιά των συμφέροντα από το εδικά μας, αλλά και τώρα ολοέν μας πλανούν και μας επιβουλεύονται». Γι’ αυτό, διευκρίνιζε,  «διά να υπάρξη Ελλάς αληθινά ελευθέρα και ανεξάρτητος […] πρέπει διά μόνου του Έλληνος να το επιτύχη και όχι διά του Άγγλου, του Ρώσου και του Γάλλου».[6]

Η Βρετανική Προστασία είναι τυραννική και εντελώς ξένη προς τον επτανησιακό λαό. Επομένως, πρέπει να ανατραπεί και να ανατραπεί με τον αγώνα των ίδιων των Επτανησίων. Γι’ αυτό, όταν αργότερα, μετά το 1859/1860, ο ενωτιστής βουλευτής της Ζακύνθου Κ. Λομβάρδος θέλησε να συνδέσει το Επτανησιακό Ζήτημα με τα ελληνοϊταλικά λεγόμενα «κομιτάτα ενέργειας», αντιτάχθηκε σθεναρά ο Κεφαλονίτης ριζοσπάστης, καθώς δεν είχε εμπιστοσύνη στον Ιταλό στρατηγό Γαριβάλδη αλλά και εκτιμούσε ότι μια επαναστατική αναταραχή στην Ήπειρο με πρωτοβουλία του Γαριβάλδη θα προκαλούσε ανατροπή του Όθωνα με απρόβλεπτες για το ελληνικό κράτος συνέπειες.[7]

•  Εθνισμός - Εθνικότητα. Η αρχή των εθνοτήτων, που ήταν το επαναστατικό αίτημα των λαών μετά το Συνέδριο της Βιέννης το 1815 για εθνική απελευθέρωση, κυριάρχησε όλον το  19ο αιώνα. Οι λαοί, γράφει ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος, «οι οποίοι έχουν την αυτήν θρησκείαν και τα αυτά ήθη, ομιλούν την ιδίαν γλώσσαν και ήσαν παλαιόθεν ηνωμένοι, […] θέλουν να γίνουν έθνη ανεξάρτητα».[8] Έτσι λοιπόν, «οι λαοί κινούνται και επαναστατούσιν αφ’ εαυτού των», όχι για τα συμφέροντα των αρχόντων και βασιλιάδων, όπως γινόταν μέχρι τελευταία, αλλά για τα δικά τους εθνικά δίκαια, για να ιδρύσουν το δικό τους εθνικό κράτος.[9]

          «Τα δύο πρώτιστα και σημαντικώτερα στοιχεία της ιδιαιτέρας παντός λαού εθνικότητος είναι η θρησκεία και η γλώσσα», επισημαίνει ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος.[10] Ειδικότερα, για τους Έλληνες, υποστηρίζει ότι η γλώσσα υπήρξε συνεκτικός παράγοντας τόσο του αρχαίου ελληνικού κόσμου στο σύνολό του αλλά και του νέου ελληνικού με τον αρχαίο κόσμο, ενώ η κοινή ορθόδοξη πίστη έρχεται να προστεθεί στα στοιχεία του εθνισμού και να προσδιορίσει πιο συγκεκριμένα την ταυτότητα του ελληνισμού.[11] Και εφόσον αυτά ισχύουν για το ελληνικό έθνος, δεν μπορεί να μένουν απ’ έξω τα Επτάνησα, όπου κατά τρόπο συστηματικό η Προστασία προσπαθεί να ενταφιάσει την εθνική ταυτότητα των νησιωτών, καταδιώκοντας το εθνικό τους φρόνημα. Είναι χαρακτηριστική η διατύπωσή του για τους Ιόνιους: «Όταν άπασα η γη κλονείται εκ της ιδέας των εθνοτήτων, ήθελεν είσθαι αισχύνη διά τον Ίονα [=τον Επτανήσιο], και έγκλημα καθοσιώσεως, να αποσιωπήση ή να βαδίση πορείαν διάφορον της εθνικής».[12]

          Διακήρυττε, εξάλλου, με έμφαση ότι «θέλομεν τω όντι να γίνωμεν και όχι να λεγώμεθα απλώς Έλληνες. Θέλομεν να ενωθώμεν εις εν έθνος ελεύθερον και ανεξάρτητον μεθ’ όλης της ελληνικής φυλής». Και αυτό το στόχο τον διέδιδε μέσα από την αρθρογραφία του στο Φιλελεύθερο και τον τόνιζε με κάθε ευκαιρία στις αγορεύσεις του στο Ιόνιο Κοινοβούλιο.

  • Συγκρότηση ενός και μόνου ομοσπονδιακού κράτους. Υποστήριζε, και σωστά, ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος ότι όλοι οι άνθρωποι πάνω στη γη είναι «αδελφοί». Τα κράτη οφείλουν, για το καλό των πολιτών τους, να συνεργάζονται. Η εθνικότητα, βέβαια, που είναι το μόνο στοιχείο που κάνει τη μεταξύ τους διάκριση, δεν πρέπει να λειτουργήσει ανασχετικά. Τα εξεγερμένα, όμως, έθνη – και όχι μόνο αυτά – μέσα από την επαναστατική τους αλληλεγγύη θα συνειδητοποιήσουν τα κοινά τους συμφέροντα. Και τότε, με το πέρασμα του χρόνου, θα σταματήσει και αυτή η διάκριση του εθνισμού και όλα τα έθνη θα ενοποιηθούν «εις εν και μόνον ομόσπονδον έθνος».[13]

          Επιπλέον, είχε διατυπώσει μια αρκετά προχωρημένη άποψη για την ενοποίηση των εθνών/λαών σε μια ομοσπονδία. Είχε συλλάβει την ιδέα της χρησιμοποίησης μιας κοινής γλώσσας και της εισαγωγής ενός κοινού νομίσματος στις διακρατικές σχέσεις και συναλλαγές, προκειμένου να εξομαλυνθούν οι μεταξύ των εθνικών κρατών διαφορές. Έτσι, θα διευκολύνονταν οι εμπορικές και γενικότερα οι οικονομικές συναλλαγές και θα απομακρύνονταν οι αιτίες και οι αφορμές εχθροτήτων και συγκρούσεων μεταξύ των κρατών, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει η αδελφοποίηση και ενότητα των λαών.[14] Επισήμαινε, βέβαια, ότι, επειδή οι μεταβολές και οι νεωτερισμοί  προκαλούν εντάσεις και συγκρούσεις, όφειλε η κυβέρνηση να προετοιμάσει την κοινή γνώμη με πειστικά επιχειρήματα, αλλά και να αναλάβει το μεγαλύτερο οικονομικό βάρος της νομισματικής αλλαγής, ακριβώς για να στηρίξει τους πολίτες της και για να αποκλείσει περιθώρια κερδοσκοπίας από τράπεζες, χρηματιστήρια και διάφορους ιδιωτικούς χρηματιστικούς ομίλους. Μια τέτοια στρατηγική και τακτική, κατέληγε, μόνο μια φωτισμένη, πατριωτική και αποτελεσματική κυβέρνηση θα μπορούσε να υλοποιήσει.[15]

• Κοινωνικές αντιλήψεις. Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος είχε την εκτίμηση, όπως τη διατύπωνε από το 1850, ότι για τα Επτάνησα δεν υφίστατο ζήτημα κοινωνικών αλλαγών.[16] Άλλωστε, ήταν γιος μεγαλοκτηματία, αλλά και ο ίδιος ήταν κύριος αγροτικών εκτάσεων, στις οποίες εργάζονταν με διάφορες σχέσεις αγρότες της περιοχής. Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι φορές που είχε έρθει σε έντονες αντιπαραθέσεις με τους καλλιεργητές των κτημάτων του. Η έρευνα έχει καταγράψει δικαστικές διώξεις, που ο ίδιος ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος είχε ασκήσει εναντίον γεωργών/σέπρων του για «αγροζημίες», «κακοεργίες» και «χρέη» - ενεντίον του Γιώργου Αγούδημου από τα Χαλιωτάτα, του Ιωάννη Αποστολάτου από τα Καταποδάτα, του Παναγή Πουλάκη από τη Βίγλα της Σάμης, του Σπύρου Πεκατόρου από τα Αλευράτα, του Γεράσιμου Γρέζη από τα Γριζάτα και άλλων.[17] Αν και μια τέτοια κατάσταση από την πλευρά των μεγαλοκτηματιών ήταν κάτι το συνηθισμένο εκείνα τα χρόνια, όμως μια τέτοια συμπεριφορά από την πλευρά ενός αγωνιστή ριζοσπάστη δεν ήταν σύμφωνη με τις διακηρύξεις του ριζοσπαστικού κινήματος. Πάντως, είναι διευκρινισμένο ότι δεν άσκησε τοκογλυφία, που ήταν η μάστιγα του αγροτικού κόσμου εκείνη την εποχή -  όπως έκαναν τότε όλοι οι γαιοκτήμονες.[18]

Η ταξική προέλευση δεν επέτρεψε στον Η. Ζερβό Ιακωβάτο να κατανοήσει βαθύτερα την κοινωνική πραγματικότητα και να την εξετάσει στη βάση μιας προοδευτικής προοπτικής. Πολύ αργότερα μάλιστα, το 1884, θα διατυπώσει πιο ξεκάθαρα τις μετριοπαθείς κοινωνικές του αντιλήψεις: «Δεν κατεπολέμει τέλος ο ριζοσπαστισμός την ιδιοκτησίαν και την νοημοσύνην, διότι δεν ήτον μία στάσις ή αναρχία οργανισμένη, αίτινες προετίθεντο να επαναφέρωσι το χάος εις την κοινωνίαν και να αφήσωσιν όπισθέν των ίχνη αίματος καταστροφής και αγχόνης».[19] Είχαν αλλάξει κάπως οι καιροί: η δημοκρατία δεν ταυτιζόταν με τον κοινωνισμό, ενώ ο αναρχισμός από τη δεκαετία του 1870 διακήρυττε ανοιχτά τη χρήση βίας εναντίον του κράτους και των πολιτικών θεσμών. Κατά τη γνώμη του ο κοινωνισμός, η κατάργηση της ιδιοκτησίας, η κοινωνική ισότητα και η κοινοκτημοσύνη είναι ιδέες και αντιλήψεις, που δε συνιστούν πολιτικό σύστημα βιώσιμο. Η προσπάθεια, μάλιστα,  υλοποίησής τους οδηγεί σε πολιτική αναρχία και κοινωνική αναστάτωση.[20] Δηλώνει, βέβαια, δημοκράτης, αλλά πραγματιστής δημοκράτης. Προτιμά στιβαρό φωτισμένο ηγεμόνα και ισχυρή φωτισμένη κυβέρνηση.

    Επιζητούσε, πάντως, την κοινωνική ανάπλαση και γενικότερα τις κοινωνι­κές αλλαγές στη βάση ειρηνικών και λογικών μέσων και μέτρων. Δεν απέρριπτε τελείως τη βίαιη ανατροπή μιας κατεστημένης κατάστασης, τη θεωρούσε όμως ως τελευταία λύση, αφού προηγουμένως είχαν γίνει προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Θα γράψει το 1880: «Αι επαναστάσεις, όσαι δεν είναι το εξα­γόμενον ωρίμων γενικών ιδεών, αλλά κινήματα ατομικών φιλοδοξιών και εκδικήσεων ή υποκινήσεις ξένων εισηγήσεων, διαφθείρουν και καταστρέ­φουν τους λαούς. […] Οι βίαιοι κλονισμοί πρέπει να είναι το έσχατον καταφύγιον των λαών μετά την εξάντλησιν όλων των ειρηνικών και ελλόγων μέσων προς διόρθωσιν των κακώς κειμένων».[21] 

Κλείνοντας την ενότητα των κοινωνικών θέσεων του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, χρήσιμο είναι να γνωρίσουμε τι φρονούσε ο τελευταίος για την οικογένεια και ποια θέσει επιφύλασσε για τη γυναίκα. Θεωρούσε την οικογένεια βασικό κύτταρο της κοινωνίας και τον κύριο παράγοντα κοινωνικοποίησης και ηθικοποίησης του ανθρώπου: «ου μόνον το αρχαιότερον, αλλά και το σοφώτερον και παιδαγωγικώτερον Σχολείον» είναι η οικογένεια, όπου οι νέοι μαθαίνουν τις παραδόσεις, την αγάπη και αφοσίωση στην πατρίδα, το σεβασμό στη θρησκεία και  αναπτύσσουν τις ηθικές αξίες.[22] Εννοούσε, βέβαια, οικογένεια πατριαρχικού τύπου, όπου η γυναίκα όφειλε υποταγή στο σύζυγό της - σε έναν σύζυγο όμως που θα ήταν φιλικός απέναντί της και έμπιστος γι’ αυτήν σύμβουλος – και κύρια φροντίδα της θα είναι η ανατροφή των παιδιών της. Και η οικογένεια αυτή θα χαρακτηρίζεται από αγάπη και στοργή, πραότητα και σύμπνοια των μελών της.[23]

• Πολίτευμα. Ήταν ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος, όπως όλοι οι ριζοσπάστες, υπέρ της σύστασης και λειτουργίας δημοκρατικής πολιτείας, η οποία θα ήταν η μόνη αξιόπιστη απάντηση στην οργανική σύνδεση του εθνικού, του πολιτικού και του κοινωνικού προβλήματος. Από τα νεανικά του χρόνια υποστήριζε σθεναρά την αρχή της ισότητας και της λαϊκής κυριαρχίας. Διακήρυττε με σαφήνεια ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, καθώς η φύση δεν αναγνωρίζει κύριους και δούλους. Γι’ αυτό «είναι χρεία να μάθη  [ο λαός …] ότι αυτός είναι το παν, ενώ κατά το παρόν δεν είναι ουδέν […] ότι εις αυτόν μόνον υπάρχει  κυριαρχία,  δηλαδή  το  δικαίωμα  και  η εξουσία να κυβερνά τα πράγματά του».[24] Διαπνεόταν, όπως φαίνεται, από τις αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.  

            Για την ειδική, όμως, μορφή του πολιτεύματος εξέφραζε συντηρητική θέση, καθώς τασσόταν υπέρ του βασιλικού θεσμού, ενώ ο σταθερός όλα τα χρόνια του ριζοσπαστικού αγώνα συναγωνιστής του Ι. Μομφερράτος δήλωνε σε κάθε ευκαιρία υπέρμαχος της αβασίλευτης δημοκρατίας.[25] Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος όχι μόνο δεν αμφισβητούσε τη μοναρχία, αλλά τη θεωρούσε απαραίτητο θεσμό για την εθνική συνοχή, αποδίδοντας βέβαια την κακή λειτουργία της στους κομματικούς φατριασμούς και στις μικροκομματικές αντιπαλότητες και σκοπιμότητες. Θεωρούσε, μάλιστα, καταστροφική για την Ελλάδα τη σχεδιαζόμενη ανατροπή του βασιλιά Όθωνα, παρ’ όλα τα μειονεκτήματα που του καταμαρτυρούσε.[26] Γι’ αυτό, όταν συνειδητοποίησε ότι η αγγλική διπλωματία συνδύαζε το ζήτημα της Ένωσης με την έξωση του Όθωνα και την εξασφάλιση νέου βασιλιά αρεστού στο βρετανικό θρόνο, προσπάθησε, μαζί με τον Ι. Μομφερράτο, να πείσει τους βουλευτές της ΙΒ΄ Ιόνιας Βουλής το 1862 να ανασταλεί το εθνικό ζήτημα, η Ένωση δηλαδή, όπως θα αναφέρουμε παρακάτω.

          Η άποψη του Η. Ζερβού Ιακωβάτου για τον Όθωνα  και την πολιτική του ήταν θετική, καθώς ισχυριζόταν ότι ο ηγεμόνας εκείνος εργαζόταν σταθερά υπέρ των εθνικών συμφερόντων, επιδείκνυε αφοσίωση στην Ελλάδα και φροντίδα για την ανάπτυξή της. Γι’ αυτό και χαρακτήρισε την έξωσή του και γενικότερα την οκτωβριανή μεταπολίτευση του 1862 «ετεροκίνητη» και προϊόν συνωμοσίας και προσωπικών ή και κομματικών συμφερόντων, η οποία δεν προώθησε τα πολιτικά πράγματα της χώρας.[27] Πρόκειται για εκτιμήσεις που δεν εδράζονται στα πραγματικά δεδομένα.

          Αλλά και είκοσι περίπου χρόνια αργότερα (το 1883) ο Κεφαλονίτης πολιτικός  εξακολουθούσε να διατυπώνει μια συντηρητική εκτίμηση για τη βασιλεία του Όθωνα, η οποία, κατά την άποψή του, αν δε διακοπτόταν βίαια, θα μπορούσε να διαμορφώσει  «αληθή συνταγματικό βίο» για την ελληνική Πολιτεία.[28] Περιόριζε, προφανώς, την κριτική του αποκλειστικά στην εμπλοκή των μηχανισμών της αγγλικής διπλωματίας και αγνοούσε το ελλαδικό αντιμοναρχικό κίνημα, που είχε ήδη αναπτυχθεί, υποβάθμιζε τη συμβολή του νέου συντάγματος του 1864, που, καταργώντας τη συνταγματική μοναρχία,  καθιέρωνε τη βασιλευόμενη δημοκρατία, και γενικά υποτιμούσε τις διαδικασίες που δρομολογήθηκαν προς αστικού τύπου φιλελεύθερες πολιτικές μεταρρυθμίσεις.

• Ριζοσπαστισμός - Ένωση. Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος  υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές του ριζοσπαστισμού. Αποδεχόταν, όπως όλοι οι ριζοσπάστες, το ριζοσπαστισμό ως κίνημα εθνικο-απελευθερωτικό και αστικο-δημοκρατικό – ένα κίνημα που κατά βάση αφετηρίες είχε  τις δημοκρατικές ιδέες των Γαλλικών Επαναστάσεων του 1789 και του 1848 και την πολιτική στόχευση του ιταλικού Risorgimento, ενώ ένα τμήμα του κινήματος αυτού, περισσότερο προωθημένο, εμπνεόταν από τη γαλλική ουτοπιστική σοσιαλιστική σχολή των Saint-Simon και Fourie και τις κοινοκτημονικές θεωρίες του Proudhon.[29] Υποστήριζε ο ίδιος μέσα από την εφημερίδα του αλλά και με τις αγορεύσεις του στην Ιόνια Βουλή ότι  ο ριζοσπαστισμός απαιτούσε την ένωση των Επτανήσων με το ελληνικό κράτος σύμφωνα με την αρχή των εθνοτήτων, και συγχρόνως υπογράμμιζε ότι ο επτανησιακός λαός προσέβλεπε με τον ενωτικό του αγώνα σε ένα ελληνικό κράτος ελεύθερο, ανεξάρτητο και δημοκρατικά αναγεννημένο.[30] Δε διαχώριζε το δημοκρατικό αγώνα από τον ενωτικό. Μόνο ο συνδυασμός των δύο αυτών παραμέτρων μπορούσε, κατά τη γνώμη του, να δώσει λύση βιώσιμη και σταθερή στο Επτανησιακό Ζήτημα.

          Και όταν ο Κ. Λομβάρδος αφυδάτωσε το περιεχόμενο του ριζοσπαστισμού και το περιόρισε στον ενωτικό αποκλειστικά στόχο, ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος εναντιώθηκε σθεναρά σε αυτήν τη συρρίκνωση. Ιδιαίτερα οξύς και απόλυτος ήταν απέναντι στους ενωτιστές του Κ. Λομβάρδου. Σε δύο ανέκδοτα έργα του, που βρίσκονται στο «Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού» της Ακαδημίας Αθηνών, αναπτύσσει τις απόψεις του για τη θεωρία και πρακτική των ενωτιστών και καταγγέλλει τον Κ. Λομβάρδο και τους ομοϊδεάτες του ως «αγύρτες».[31] Αναφερόμενος στην πορεία του Επτανησιακού Ζητήματος κατά την περίοδο 1857-1864, εκτιμά ότι η αγγλική πολιτική τροποποιήθηκε κάτω από τη μέχρι τότε πίεση του μαχητικού ριζοσπαστικού κινήματος και τις γενικότερες ανακατατάξεις στην ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια και προσανατολίστηκε στην παραχώρηση των Επτανήσων στην Ελλάδα με τον όρο να φύγει από τον ελληνικό θρόνο ο Όθωνας και να εξασφαλιστούν τα συμφέροντά της στην περιοχή.[32]

                  Γι’ αυτό αποκαλούσε «αγυρτεία» τη νέα αγγλική πολιτική, την οποία βέβαια δέχτηκε να εξυπηρετήσει ο Κ. Λομβάρδος, τον οποίο κατήγγελλε ότι νόθευσε το ριζοσπαστισμό, για να τον προσαρμόσει στις απαιτήσεις της αγγλικής διπλωματίας και τις προσωπικές του φιλοδοξίες. Και αυτό ο κεφαλονίτης ριζοσπάστης το θεωρούσε έγκλημα.[33]  Χαρακτήριζε τον Κ. Λομβάρδο «Εφιάλτην του Ενωτικού ζητήματος»[34] και την Ένωση, έτσι όπως τελικά επιτεύχθηκε, «κίβδηλον», δηλαδή ψεύτικη, και «φύσει και αυτοδικαίως άκυρον», καθώς «οι αληθείς δικαιούχοι [δηλαδή αυτός και ο Ι. Μομφερράτος και όλοι γενικά οι συνεπείς ριζοσπάστες] δεν υπέγραψαν εις τοιαύτην πράξιν».[35]

          Είναι αλήθεια ότι ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος έκανε ό,τι μπόρεσε, για να αποτρέψει μια «κίβδηλον» Ένωση. Αναπροσαρμόζοντας  την τακτική του, κατέληξε στη σκέψη της αναβολής του εθνικού θέματος και της θέσπισης συνταγματικών «βελτιώσεων» -όχι μεταρρυθμίσεων- μέχρι να φανούν ευνοϊκές οι συνθήκες για το Επτανησιακό Ζήτημα.[36] Και τη σκέψη αυτή την πρότεινε ως πρόεδρος της ΙΒ΄ Ιόνιας Βουλής το 1862 στο βουλευτικό Σώμα. Όταν, όμως, σηκώθηκε και ανέπτυξε τον προβληματισμό του αυτόν για τις δολοπλοκίες της αγγλικής διπλωματίας, ανέλυσε τις αρνητικές για το εθνικό θέμα συγκυρίες και τελικά πρότεινε την προσωρινή αναστολή της Ένωσης, όλοι οι βουλευτές, εκτός από το συμπατριώτη του Ι. Μομφερράτο, διαμαρτυρήθηκαν γι’ αυτήν του την πρόταση, την οποία και απέρριψαν.[37]

          Όλοι τώρα, και οι ενωτιστές και οι μεταρρυθμιστές και οι καταχθόνιοι ζητούσαν εδώ και τώρα Ένωση. Μόνο οι μάρτυρες του ενωτικού ριζοσπαστικού αγώνα Η. Ζερβός Ιακωβάτος και Ι. Μομφερράτος είχαν άλλη γνώμη, άλλη εκτίμηση και αρνήθηκαν να δώσουν την ψήφο τους στο ψήφισμα για μια τέτοια Ένωση.[38] Η στάση αυτή του Η. Ζερβού Ιακωβάτου έχει κατακριθεί από σύγχρονους μελετητές για έλλειψη ρεαλισμού και υπερίσχυση του ρομαντισμού.[39] Δε θα συμφωνήσουμε μαζί τους. Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος πολύ σωστά εκτίμησε την αγγλική πολιτική και πολύ σωστά προσπάθησε να αποτρέψει την εφαρμογή της. Η ίδια, άλλωστε, η εξέλιξη των πραγμάτων απόλυτα τον δικαίωσε.

          Και πράγματι, η Αγγλία μέσω της Ένωσης των Επτανήσων κατόρθωσε να εξουσιάσει ολόκληρο το ελληνικό κράτος, όπως εύστοχα και έγκαιρα το επισήμαναν τότε οι ριζοσπάστες: η Αγγλία μετέθεσε τον αρμοστή της από την Κέρκυρα στην Αθήνα και του έβαλε στέμμα.[40] Ο ίδιος ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος σωστά έχει υπογραμμίσει ότι η Αγγλία, η οποία «ενέδωκε μεν ν’ αποσυρθή εκ της Επτανήσου, πλην ουχί προς βλάβην, αλλά προς όφελος εαυτής»,[41] κατόρθωσε με τη συγκεκριμένη κατάληξη της ενωτικής διαδικασίας να «προσαρτήσει» την ελληνική επικράτεια,[42] καθώς η τελευταία «διά της ενώσεως έγινεν Επτάνησος αγγλικώς προστατευομένη και αφανώς διοικουμένη».[43] Και ακόμη πιο συγκεκριμένα: «[…] δεν ήτο η παρά του γνησίου της Επτανήσου ριζοσπαστισμού ανέκαθεν επιδιωκομένη Ένωσις, αλλ’ η παρά της διπλωματίας διά του νόθου και νεοφωτίστου ψευδοριζοσπαστισμού ψηφιζομένη, ήτις ήνονεν ουχί την Επτάνησον μετά της Ελλάδος, αλλά ταύτην μετ’ εκείνης υπό την ηγεμονίαν Γεωργίου του Α΄ και την υπολανθάνουσαν επέκτασιν ιδίως της Αγγλικής και κατά παρέκτασιν της Ευρωπαϊκής Προστασίας».[44]

         Απόλυτα πεπεισμένος για το επικίνδυνο της έξωσης του Όθωνα και επειδή είχε καταγγείλει εκείνη τη μεταπολίτευση ως επιζήμια για τη χώρα, αρνήθηκε ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος να συμμετάσχει στη Β΄ Εθνοσυνέλευση της Αθήνας, παρ’ όλο που είχε εκλεγεί πληρεξούσιος.[45] Αργότερα, πάντως, δέχτηκε την πρόταση του νέου βασιλιά Γεωργίου Α΄ να καταλάβει θέση στο νεοϊδρυόμενο Συμβούλιο της Επικράτειας, αν και κατακρίθηκε δριμύτατα από παλιούς συντρόφους του γι’ αυτήν του την επιλογή. Πίστευε, όμως, ότι κάτω από κάποιες προϋποθέσεις ο θεσμός αυτός μπορούσε να προσφέρει ωφέλιμες υπηρεσίες στην ελληνική Πολιτεία. Μετά τη διάλυση του βραχύβιου αυτού θεσμού (διατηρήθηκε 9 μήνες) και αφού απέρριψε προτάσεις για υπουργοποιήσεις του, επέστρεψε στο Αργοστόλι και αφοσιώθηκε στην οικογένειά του και στις μελέτες του.[46]

         

   Αδιάφορο αν κάποιος δε συμμερίζεται απόλυτα τις πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, αδιάφορο αν κάποιος έχει ενστάσεις για την τακτική, που ακολούθησε στο ενωτικό ζήτημα, δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει ότι ο Κεφαλονίτης αυτός υπήρξε έντιμος μαχητής και συνεπής αγωνιστής. Εφάρμοζε στη ζωή του αυτό που ο ίδιος έλεγε, ότι δηλαδή «η αρετή είναι η βάσις και η γόνιμος σπορά της ενεργείας του πολιτικού ανδρός».[47] Γι’ αυτό και αταλάντευ­τος υπέμενε ποικίλες διώξεις και πολύχρονες εξορίες. Αρνήθηκε κάθε συμβιβα­σμό με την αγγλοϊόνια κυβέρνηση, όταν αυτή του πρότεινε απελευθέρωση με τον όρο να σταματήσει την έκδοση του  Φιλελεύθερου  και να  πάψει  να  ασχο­λείται με το ενωτικό ζήτημα, εγκαταλείποντας για ένα χρονικό διάστημα την Κεφαλονιά.[48] Και σε αυτήν την υπέροχη στάση του είχε συμπαραστάτη του σταθερό τη σύζυγό του Χρυσάνθη, η οποία ωστόσο με αξιοθαύμαστη καρτερικότητα αντιμετώπιζε τις συνέπειες των διώξεων του άνδρα της και τη φροντίδα της πολυμελούς οικογένειάς τους.[49]

Ασυμβίβαστος παρέμεινε ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος κι όταν ακόμη είχε εξανεμιστεί, λόγω των πολιτικών του διώξεων, το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του: δεν υποχώρησε, όταν τοκογλύφος καταχθόνιος, στον οποίο αναγκάστηκε να προσφύγει, τον πίεζε οικονομικά, δε λύγισε όταν έβλεπε τις κατασχέσεις περιουσιακών του στοιχείων, των  επίπλων του σπιτιού του στο Αργοστόλι από πρώην συναγωνιστή του και τώρα πολιτικό του αντίπαλο ενωτιστή, και του ιδιόκτητου σπιτιού του στον Αιγιαλό Σάμης από την Ιονική Τράπεζα.[50] Έμεινε μέχρι το τέλος μακριά από κάθε είδους συναλλαγή και διαπλοκή, ακλόνητος και ανυποχώρητος. Υπήρξε χαρακτηριστική περίπτωση αδιάφθορου άνδρα.[51]

Με την πλούσια σε γνώσεις και επιχειρήματα αρθρογρα­φία του, με την αξιόλογη παρουσία του στο Ιόνιο Κοινοβούλιο και με την όλη συμπεριφορά και δράση του συντέλεσε αποφασιστικά στη θεμελίωση, εδραίωση  και διάδοση των ριζοσπαστικών ιδεών. Φιλελεύθερος, μαχητικός και καρτερικός, έδωσε μάχες μαζί με τους συντρόφους του ρι­ζοσπάστες εναντίον της Προ­στασίας και των υποστηρικτών της, υπέρ της Ένωσης ως αναφαίρετου δικαιώματος των Επτανησίων, υπέρ ενός ελληνικού εθνικού κράτους δημοκρατικού, πολιτιστικού κέντρου της ευρύτερης περιοχής.  

 Παρά τις μετριοπαθείς θέσεις του σε κάποια ζητήματα, επέδειξε υψηλή αίσθηση ευθύνης ως πολίτης και ως πολιτικός, του οποίου κύριο καθήκον είναι η σωτηρία και γενικότερα η ευτυχία της πατρίδας. Υπήρξε, κατά το μελετητή του  Χρ. Θεοδωράτο, «μορφή αρχαϊκή. Αι μεγάλαι αξίαι της ζωής, όλα τα υψηλά και τα τίμια, η ελευθερία, η αλήθεια, η δικαιοσύνη, ο πατριωτισμός, η δημοκρατία, ο ανθρω­πισμός γενικώς δεν ήσαν δι’ αυτόν ιδέαι και λό­γος μόνον, ήσαν “αίρεσις βίου”, πίστις και κανόνες ζωής».[52]

Το όνομα και η δράση του Η. Ζερβού Ιακωβάτου είχαν περάσει, όσο ακόμη ζούσε, όχι μόνο τα όρια της γενέτειράς του αλλά και τα ελληνικά όρια. Γι’ αυτό ακριβώς εγχώριοι σύλλογοι και ελληνικά παραρτήματα διεθνών εταιρειών, εκτιμώντας τη συνολική συγκρότηση του άνδρα, τον είχαν εντάξει στους καταλόγους των τακτικών ή επίτιμων μελών τους.[53]

Ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος δεν είναι απλά και μόνο ένα σημαντικό κεφάλαιο της τοπικής μας Ιστορίας. Είναι μια από τις σπουδαιότερες μορφές του νεότερου ελληνισμού – κάτι που δυστυχώς ακόμη δεν έχει εκτιμηθεί, δεν έχει συνειδητοποιηθεί. Η πολιτική του δράση αλλά και το σύνολο του συγγραφικού έργου, το οποίο ακόμη δεν έχει στο σύνολό του μελετηθεί και αξιολογηθεί, δεν αφορούν μόνο στα Επτάνησα· αφορούν σε όλη την Ελλάδα, ενδιαφέρουν τους όπου γης Έλληνες, σύμπαντα τον ελληνισμό. Είναι καιρός, λοιπόν, να γίνει ευρύτερα γνωστός στο πανελλήνιο, ενώ ταυτόχρονα πρέπει η επιστημονική έρευνα να ασχοληθεί πιο συστηματικά μαζί του. Η πολιτική σκέψη και δράση του παραμένουν ανοικτό πεδίο μελέτης και προβληματισμού για την Πολιτική Επιστήμη, αλλά και η μελέτη των πολιτικού περιεχομένου συγγραφών του πολλά έχει να δώσει στο σύγχρονο ερευνητή  της Πολιτικής Ιστορίας.

---

[1]. Ο ίδιος ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος αναφέρει το συγκεκριμένο περιστατικό στη Βιογραφία του, Βιογραφία Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου, συντεθείσα παρ’ αυτού του ιδίου, Επιμέλεια-Προλεγόμενα-Σημειώσεις Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, έκδοση Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, εν Αθήναις 1974, [στο εξής: Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία], σσ. 27-28, συμπληρώνοντας ότι εκείνη η πρώτη του ποινή «ήτο το προοίμιον και το προσφερόμενον ούτως ειπείν πρωτόλειον των αισθημάτων μου επί του βωμού της δεσποτικής εξουσίας, ήτις έκτοτε κατέστησε και εις το εξής τον βίον μου αντικείμενον διηνεκούς θυσίας και ολοκαυτώσεως επ’ αυτού», σ. 28

[2]. Βιογραφικά στοιχεία για τον Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π.· Ηλίας Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α΄, εν Αθήναις 1904, σσ. 143-168 και τ. Β΄, εν Αθήναις 1960, σ. 622· Χρίστος Σ. Θεοδωράτος, «Από τον ενωτικόν αγώνα της Επτανήσου. Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος (1814-1894)», στον τόμο Αφιέρωμα εις Κωνσταντίνον Άμαντον, εν Αθήναις 1940, σσ. 303-320· Π. Γιοχάλας, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο ενωτικός αγών της Επτανήσου, Κέρκυρα 1953· Μαρία Μαρκοπούλου, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος: ο άνθρωπος, ο ποιητής, ο συγγραφεύς, Αθήναι 1951· Ντίνος Κονόμος, Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η Ένωση της Επτανήσου, έκδοση Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1964. 

[3]. Βλ. Ντ. Κονόμος, Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η Ένωση της Επτανήσου, έκδοση Συλλόγου Προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1964, σ. 13.

[4]. Ο Ντ. Κονόμος αναδημοσιεύει στο παραπάνω βιβλίο του το κείμενο του φυλλαδίου του Η. Ζερβού Ιακωβάτου Ο Φιλελεύθερος ή διδασκαλία περί καλής ή κακής χρήσεως της ελευθεροτυπίας εις την Επτάνησον,  ό.π., στις σσ. 42-49· εδώ βλ. σ. 42.

[5]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Τα Κεφαλληνιακά ή αναφορά συνταχθείσα διά την Βουλήν των Αντι­προσώπων της Ιονίου Επικρατείας, εν Κεφαλληνία 1850, σ. 71.

[6].  Βλ.  Ντ. Κονόμος, ό.π,  [φυλλάδιο Ο Φιλελεύθερος…], σσ. 45,  44.

[7]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 94-95.

[8].  Ντ. Κονόμος, ό.π., [φυλλάδιο Ο Φιλελεύθερος…] σ. 44.  

[9]. Βλ. ό.π., σσ. 43-44.

[10]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος,  Η επί της Αγγλικής Προστασίας Επτανήσιος Πολιτεία και τα κόμματα, Επιμέλεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου (23-29 Σεπτεμβρίου 1965), Παράρτημα, εν Αθήναις 1969,  σ. 34.

[11]. Βλ. εφ. Ο Φιλελεύθερος, φ. 6, 4-7-1850, 1-4 (Επιφυλλίς «Ο Φιλελεύθερος εις την εξορίαν ή το κεφαλληνιακόν δράμα της 10 Μαρτίου», κεφ. ΚΣΤ, «Ο εθνισμός καταδιωκόμενος εις τα ουσιωδέστερα αυτού στοιχεία»).

[12]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Τα Κεφαλληνιακά …, ό.π.,  σ. 66.

[13]. Βλ. Ντ. Κονόμος, ό.π,  [φυλλάδιο Ο Φιλελεύθερος…], σ. 44: «Εγνώρισαν [οι λαοί] ότι όλοι είναι αδελφοί και άλλος χωρισμός δεν υπάρχει μεταξύ των ειμή εκείνος του εθνισμού των, ο οποίος ίσως με τον καιρόν θέλει παύσειν και θέλουσιν όλα τα έθνη και οι λαοί εις εν και μόνον ομόσπονδον έθνος». Βλ. επίσης εφ. Ο Φιλελεύθερος, φ. 2, 5-3-1849, 1 («Αληθή και νόμιμα μέσα της πραγματοποιήσεως των επιθυμιών του επτανησιακού λαού»).  

[14]. «Είθε δε να παρεδέχετο και υπό πάντων των εθνών, και να επεκτείνετο το ομοιόμορφον και εις έτερα ανόμοια αντικείμενα, […], διότι τότε ου μόνον ήθελε βελτιωθή η οικονομική των εθνών κατάστασις, και διευκολυνθούν αι εμπορικαί και βιομηχανικαί αυτών σχέσεις και συναλλαγαί, αλλ’ ήθελον, νομίζω, βαθμηδόν εκλείψει εξ αυτών και πολλαί αφορμαί δυσαρεσκειών, αντιπαθειών και εχθροτήτων. Εξαφανιζομένων των υλικών διαφορών και ανομοιοτήτων των εθνών […] η τοσούτον ποθουμένη και επιδιωκομένη υπό τινων φίλων της ανθρωπότητος ένωσις και αδελφοποίησις των πεπολιτισμένων εθνών, ήθελον και εντεύθεν αρυσθή έτερον συντελεστικόν μέσον […], διότι πάσα ανομοιότης είναι φραγμός δυσυπέρβλητος προς την συνεννόησιν και σύμπνοιαν αυτών»,  Αίνος, έτος Α΄, τχ. Ι΄ (Δεκέμβριος 1882), σσ. 247-248.

[15]. Βλ. ό.π., σσ. 248-253.

[16]. «Όσοι [λαοί] είναι ακτήμονες και υποτελείς, έχουν ανάγκην κοινωνικής μεταβολής. Όσοι δε δεσπόζονται ή προστατεύονται υπό ξένων, έχουν ανάγκην ανεξαρτησίας και εθνικής αποκαταστάσεως. Εις τον αριθμόν των τελευταίων υπαγόμεθα και ημείς», εφ. Ο Φιλελεύθερος, φ. 10, 5-8-1850, 1γ.  

[17]. Βλ. Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Η Πειθαρχική Προστασία. Από τους αγώνες του λαού της Κεφαλονιάς, έκδοση Επιτροπής Καλλιτεχνικών και Πολιτιστικών Εκδηλώσεων Δήμου Αργοστολίου, Αργοστόλι 1985, σσ. 216-218, όπου περισσότερα στοιχεία.   

[18]. Βλ. ό.π., σ. 217.

[19]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Η επί της Αγγλικής Προστασίας …, ό.π.,  σσ. 111-112.

[20]. Βλ. σχετικά δημοσιεύματά του στο περιοδικό του Αίνος, έτος Α΄, τχ. Θ΄ (Νοέμβριος 1882), σσ. 176-177, και τχ. ΙΑ΄ (Ιανουάριος 1883), σσ.  294-296.

[21]. Η. Ζερβός – Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σ. 64.

[22]. Βλ. Αίνος, έτος Α΄, τχ. Β΄ (Απρίλιος 1882), , σ. 89.

[23].  Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Ο ανήρ και η γυνή. Μελέτη ηθικοφιλοσοφική, εν Κεφαλληνία 1888.

[24]. Ντ. Κονόμος, ό.π,  [φυλλάδιο Ο Φιλελεύθερος…], σ. 47.

[25]. Νεκρολογώντας ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος το συναγωνιστή του Ι. Μομφερράτο, έλεγε: «Ο σκόπελος όμως εις ον πάντοτε προσεκρούομεν ήτον ο τύπος της εν Ελλάδι διοικήσεως, διότι αυτός μεν ως απόλυτος δημοκράτης, ήθελε και καθαρώς δημοκρατικήν διοίκησιν, εγώ δε ως χρόνου και τόπου δημοκράτης υπεστήριζον συνταγματικήν μοναρχίαν», Λόγος επικήδειος εκφωνηθείς επί τον νεκρόν του Ιωσήφ Μομφερράτου εν τω ναώ της Θεοτόκου των Σισίων υπό Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου κατά την 8 Απριλίου 1888, Κεφαλληνία 1888, σ. 8.

[26]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π, σσ. 63-64, 104-109, καθώς και ο ίδιος, Αι δύο πρωτεύουσαι της Ανατολής κατά το 1858 και 1860 και η διπλωματία μετά της Ελλάδος, εν Κεφαλληνία 1873, σσ. 37-39, 107-118.    

[27]. Σε σχετικό άρθρο του στο περιοδικό Αίνος, έτος Α΄, τχ. ΙΒ΄ (Φεβρουάριος 1883), σσ. 327-331, εκτιμά ότι η οκτωβριανή μεταπολίτευση «επήνεγκε μεγίστην βραδυπορίαν» στα πολιτικά πράγματα, καθώς, όπως κάθε «ετεροκίνητος, και απόρροια συνομοσίας και ευτελών παθών» πολιτική μεταβολή, «μετέχει εκ της φύσεως της καταγωγής της […] ουχί εις βελτίονα τάξιν και ανακαίνισιν, αλλ’ εις ταραχήν και ιδιοποίησιν […], και επίτευξιν ιδιοτελών σκοπών και αλλοτρίων σχεδίων· […]».  

[28]. «[…] το μοναρχικόν αυτού [του Όθωνα] σύστημα […] ήτο πάντοτε μία εκπολιτιστική αναγκαία προάσκησις και προπαρασκευή προς μόρφωσιν αληθούς συνταγματικού βίου […] και είθε η ανυπομονησία του έθνους, ή μάλλον των ηγετών αυτού, να μην ήθελε παρασυρθή και επισπεύσει την μεταβολήν του, αντικαθιστώσα κατά την 3^ην  Σεπτεμβρίου 1843 το συνταγματικόν πολίτευμα», Αίνος, έτος Α΄, τχ. ΙΒ΄ (Φεβρουάριος 1883), σ. 324.

[29]. Bλ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Σχέδιο για δοκίμιο Πολιτικής Ιστορίας, Φιλολογική επιμέλεια-Εισαγωγικά-Σχόλια-Βιβλιογραφία Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2006, σ. 36· Σπύρος Δ. Λουκάτος, Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, Γενική επιμέλεια Πέτρος Πετράτος, έκδοση Συλλόγου Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης, Αργοστόλι 2009, σσ. 287-288.

[30]. «Η παύσις της Προστασίας, η ένωσις της Επτανήσου μετά της Ελλάδος και η ανέγερσις δημοκρατικής πολιτείας είναι αρχαί, αίτινες πραγματοποιούμεναι δεν αφήνουν ουδέν κενόν», έγραφε στην εφημερίδα του ο Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Ο Φιλελεύθερος, φ. 8, 22-7-1850, 1β («Οι αντιπρόσωποι Μεταρρυθμισταί»).

[31]. Πρόκειται για τα έργα: Το Ενωτικόν ζήτημα και η αγυρτεία αποκαλυπτόμενα, 1879, και Ο εν Ζακύνθω Ριζοσπαστισμός, 1888.

[32]. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι ο βασιλιάς Όθωνας είχε μπει στο αγγλικό στόχαστρο, επειδή δραστηριοποιούταν εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για την επέκταση των ελληνικών συνόρων, ερχόμενος έτσι σε αντίθεση με την τουρκόφιλη αγγλική πολιτική.  Θα ακολουθήσει η έξωση του Όθωνα, θα επιλεχθεί ο Γεώργιος Α΄ ως ο νέος ηγεμόνας της αρεσκείας της, η ΙΓ΄ Ιόνια Βουλή, χωρίς την παρουσία του Η. Ζερβού Ιακωβάτου και του Ι. Μομφερράτου, θα ζητήσει την  Ένωση, η οποία τελικά θα υπογραφτεί από την Αγγλία και τις άλλες Μ. Δυνάμεις το Νοέμβριο του 1863. Για τα ζητήματα αυτά βλ. Σπ. Λουκάτος, ό.π., σσ. 217-227.

[33]. Μια αρκετά κατατοπιστική παρουσίαση των δύο παραπάνω ανέκδοτων έργων του Η. Ζερβού Ιακωβάτου βλ. Γ. Αλισανδράτος, «Δύο ανέκδοτα έργα του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό. (Συνοπτική έκθεση των περιεχομένων τους)», Κυμοθόη, τχ. 4 (Ιούνιος 1994), σσ. 7-30.

[34]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Ο εν Ζακύνθω Ριζοσπαστισμός, φ. 5^v.  

[35]. H. Ζερβός Ιακωβάτος, Το Ενωτικόν ζήτημα και η αγυρτεία αποκαλυπτόμενα,  φφ.  30^r, 31^r.

[36]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 77-80.

[37]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 95-101. Βλ. επίσης Σπ. Λουκάτος, ό.π., σσ. 204-209.

[38]. «Ο Ζερβός δεν αρνήθηκε ποτέ την ένωση, αλλά ζήτησε να γίνη όπως έπρεπε και όταν έπρεπε, χωρίς να διατρέξουν κανένα κίνδυνο ή ζημία τα γενικώτερα συμφέροντα του έθνους», υπογραμμίζει ο Ντ. Κονόμος, ό.π., σ. 131.

[39]. Ο Γ. Αλισανδράτος, «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός: το σχίσμα», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου «Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα 1864-2004», (Αθήνα, 24-27 Φεβρουαρίου 2004), τ. Β΄, Βουλή των Ελλήνων, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2006, σσ. 82, 83, εκτιμά ότι η αντίδρασή του Η. Ζερβού Ιακωβάτου απέναντι στην ενωτιστική πολιτική και τακτική του Κ. Λομβάρδου ήταν «λαθεμένη», με αποτέλεσμα να οδηγηθεί ο Κεφαλονίτης ριζοσπάστης «πρώτα σε πολιτική ακαμψία και ύστερα σε πολιτική αδράνεια». Και συνεχίζει: «Τους διέφυγε [των Η. Ζερβού Ιακωβάτου και Ι. Μομφερράτου] η διεθνής πολιτική συγκυρία και υπερίσχυσε στη συνείδησή τους ο πολιτικός ρομαντισμός μιας ανεδαφικής δεοντολογίας, ίσως και κάποιος τοπικισμός, και οπωσδήποτε η ανθρώπινη πικρία ότι […] έχασαν την ηγεσία του κινήματος, […]».

[40]. Έχει χαρακτηριστικά γράψει ο Π. Πανάς  Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, εν Αθήναις 1888, σ. 28, ότι «ούτως πράττουσα [η Αγγλία] θα κατώρθου να μεταφέρη τον αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας θέτουσα επί κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα».

[41]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σ. 106.

[42]. Από τότε (1864) η πρόσδεση της Ελλάδας στο αγγλικό άρμα θα μείνει σταθερή για 83 χρόνια μέχρι την έναρξη του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, το 1947, οπότε η χώρα μας θα τεθεί κάτω από την «προστασία» των ΗΠΑ.  

[43]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π.,  σ. 109.

[44]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Ο εν Ζακύνθω Ριζοσπαστισμός, φ. 6^v.

[45]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 111-113.

[46]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 115-121.

[47]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Υπόμνημα προς την σεβαστήν της Ελλάδος Κυβέρ­νησιν, εν Κεφαλλη­νία 1866, σ. 97.

[48]. Έχει γράψει ο ίδιος, Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώ­των μου, 1857,  Επιμέλεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός, Αθήναι 1972, σ. 36: «Αποκρούομεν τους όρους επί τη βάσει των οποίων μας προτείνεται η απελευθέρωσίς μας. Προτιμώμεν μάλλον να διαμείνωμεν επί των Αντικυθήρων, να υποστώμεν σκληροτέρας αφ’ όσας μέχρι τούδε υπέστημεν δεινοπαθείας και να απολέσωμεν και την ζωήν, παρά να εξέλθωμεν εξ αυτών με  τα στίγματα της ατιμώσεως και αρνησιπατρίας». Βλ. επίσης Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σ. 50.

[49]. Βλ. σχετικά Αγγελική Γιαννάτου, «Βουβές μορφές του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού: η Χρυσάνθη Σολομού», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου «Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα 1864-2004», (Αθήνα, 24-27 Φεβρουαρίου 2004), τ. Β΄, Βουλή των Ελλήνων, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2006, σσ. 55-64.

[50]. Βλ. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία, ό.π., σσ. 57, 58, 67, 135, καθώς και Α-Δ. Δεμπόνος, «Οικονομικές παροχές και χρεωστικές διώξεις στην Κεφαλονιά κατά τη μετά το 1848-1849 περίοδο», Παρνασσός, τ. ΚΑ΄ (1979), σσ. 513-514, 537-539.  

[51]. Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ δέχτηκε τον Η. Ζερβό Ιακωβάτο ως μέλος του Συμβούλιου της Επικράτειας  με τη φράση: «C’ est l’ homme qu’ il faut,, c’ est l’ homme incorruptible» (= «είναι ο άνθρωπος που χρειάζεται, είναι ο αδιάφθορος»), βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Α΄, σ. 162.

[52]. Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Η επί της Αγγλικής Προστασίας …, ό.π., «Προλεγόμενα», σ. κθ΄.

[53]. Βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Α΄, σσ. 163-164.