OI ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΕΣ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΕΣ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ. ΑΠΟ ΑΝΕΚΔΟΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΤΟΥ "ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΟΣ"

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τα Ιστορικά, 

τχ. 61 (Δεκέμβριος 20140, σσ. 491-503.

          Στο Ελληνικό Ιστορικό και Λογοτεχνικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) απόκειται Βιβλίο Πρακτικών συνεδριάσεων του ριζοσπαστικού «Δημοτικού Καταστήματος» του Αργοστολιού.[1] Το «Δημοτικόν Κατάστημα» ήταν μία από τις πολιτικές λέσχες των ριζοσπαστών της Κεφαλονιάς κατά την περίοδο της Βρετανικής Προστασίας,[2] η οποία από την ίδρυσή της, τον Ιανουάριο του 1848, μέχρι και την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα (1864) γαλούχησε τους νησιώτες με τα ριζοσπαστικά ιδανικά, προάσπισε με συνέπεια τις ριζοσπαστικές αρχές και διατήρησε πάντοτε ζωντανά τα οράματα του ριζοσπαστισμού.[3] Εξάλλου, σκοπός του «Δημοτικού Καταστήματος» ήταν «ἡ πολιτική καί κοινωνική πρόοδος, ἐπί τῇ βάσει τῆς ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως», ενώ βασική του αρχή ήταν εκείνη της λαϊκής κυριαρχίας, που εδραζόταν στο τρίπτυχο «ελευθερία –ισότητα -αδελφότητα».[4]

          Το συγκεκριμένο Βιβλίο Πρακτικών, ετών 1849-1850, δεμένο με χοντρό εξώφυλλο, αποτελείται από 67 αρίγωτα φύλλα + ένα εσώφυλλο, διαστάσεων 28x20 εκ.. Από τα φύλλα αυτά μόνο τα οκτώ είναι γραμμένα - το καθένα γραμμένο και στις δυο πλευρές, και στο recto και στο verso του φύλλου. Οι δύο τύποι γραφών παραπέμπουν σε αντίστοιχο αριθμό γραμματέων/γραφέων. Συνηθισμένες είναι οι συντομογραφίες στα και, ει και στ.   

          Πρόκειται για σημαντικότατο έγγραφο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι μέχρι σήμερα δεν έχουν εντοπιστεί παρόμοια έγγραφα, αλλά ούτε και ο «διοργανισμός», το καταστατικό δηλαδή του «Δημοτικού Καταστήματος». Η χρησιμότητα του Βιβλίου Πρακτικών στην ιστορική έρευνα είναι προφανής, καθώς μέσα από τη μελέτη του θα προκύψουν αρκετά στοιχεία, σοβαρά και σίγουρα, σχετικά με τη δομή, τη λειτουργία και τις πολιτικές θέσεις της λέσχης. Τώρα πια θα έχουμε μπροστά μας, κατά μία έκφραση, την ίδια τη λέσχη, τα ίδια τα μέλη της, τα οποία θα συζητούν, θα προγραμματίζουν, θα αξιολογούν, θα αποφασίζουν. Βέβαια, οι αναγραφόμενες στο Βιβλίο Πράξεις είναι λίγες, ελάχιστες σε σχέση με την πολύχρονη λειτουργία της λέσχης - μόνο δεκαπέντε (15), με 1η στις 20 Νοεμβρίου 1849 Ε.Π.[5] και 15η στις 3 Απριλίου 1850 Ε.Π. Έχει, ωστόσο, σημασία η συγκεκριμένη περίοδος, κατά την οποία πραγματοποιούνται οι Συνελεύσεις της λέσχης και συντάσσονται οι παραπάνω Πράξεις: τρεις μήνες πριν από την 1η Πράξη το νησί της Κεφαλονιάς συγκλονίστηκε από την εξέγερση της Σκάλας και τα αιματηρά αντίποινα της Βρετανικής Προστασίας,[6] ενώ δυο περίπου μήνες πριν από την τελευταία (15η) Συνέλευση του «Δημοτικού Καταστήματος» είχαν διεξαχθεί στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, οι οποίες για πρώτη φορά ανέδειξαν και ριζοσπάστες βουλευτές.[7]

1.  Οργανωτικά ζητήματα

          Το «Δημοτικόν Κατάστημα» διοικείται από τριμελή Διεύθυνση, η οποία εκλέγεται από τα μέλη της λέσχης με μυστική ψηφοφορία. Σε μια τέτοια εκλογή αναφέρεται η 1η Πράξη (20 Νοεμβρίου 1849, σ. 1): «[...] γενομένης μυστικῆς ψηφοφορίας διά τήν ἐκλογήν τῆς νέας Διευθύνσεως  ἐκλέχθησαν διά πλειοψηφίας ὡς μέλη αὐτῆς οἱ Κ.Κ. [= κ.κ.] Νέστωρ Σολομός, Βαπτιστής Μελίτας καί Παναγῆς Θεοφιλάτος». Λόγω έλλειψης καταστατικού δε γνωρίζουμε το χρόνο διάρκειας της θητείας των μελών της Διεύθυνσης, εάν όμως πάρουμε υπόψη μας ανάλογα καταστατικά, μπορούμε να δεχθούμε  το τετράμηνο.[8]

          Εάν στη διάρκεια αυτής της θητείας σημειωνόταν για κάποιο λόγο μετακίνηση του μέλους σε άλλη υπεύθυνη θέση ή παραίτησή του, τότε η Συνέλευση των μελών συμπλήρωνε την κενή θέση με νέα εκλογή. Έτσι, λόγω παραίτησης του Νέστορα Σολομού σε έκτακτη συνεδρίασή τους τα μέλη «διά πλειοψηφίας παραδέχονται νά ἀντικατασταθῇ τό παραιτῆσαν [αντί: παραιτηθέν] μέλος διά τοῦ Κ. Παναγῆ Κουρκουμέλη», ή λόγω ανάληψης νέων καθηκόντων το μέλος της Διεύθυνσης Παναγής Θεοφιλάτος αντικαταστάθηκε από τον Ιωάννη Χωραφά (Πράξις 4, 12 Ιανουαρίου 1850, σ. 5), ο οποίος τελικά μετά από δυόμισι μήνες θα παραιτηθεί από μέλος της Διεύθυνσης αλλά και από μέλος της λέσχης (Πράξις 12, 28 Μαρτίου 1850, σ. 15), υποβάλλοντας σχετική επιστολή παραίτησης (Πράξις 11, 27 Μαρτίου 1850, σσ. 13-14). Στις 3 Απριλίου 1850 παραιτήθηκε από τη Διεύθυνση και ο Παναγής Κουρκουμέλης και εκλέχθηκαν οι Νέστορας Σολομός και Σπυρίδων Βένετος (Πράξις 15, 3 Απριλίου 1850, σ. 16).

          Για να εγγραφεί στο «Δημοτικόν Κατάστημα» νέο μέλος, απαιτείται, μετά από πρόταση μελών, απόφαση της Συνέλευσης. Έτσι, η Συνέλευση της 15ης Μαρτίου 1850 (Πράξις 9, 15 Μαρτίου 1850, σ. 10) αποφάσισε να γίνουν δεκτοί ως νέα μέλη οι Σπυρίδων Σδριν («παμψηφεί»), Ιωάννης Γαλάνος και Χαράλαμπος Ι. Μεταξάς («διά πλειοψηφίας»), ενώ οι Ανδρέας Ιγγλέσης και Τιμολέων Δαλλαδέτζιμας, που έλαβαν ισοψηφία, και ο Ανδρέας Περιστιάνης, που («διά πλειοψηφίας») απορρίφθηκε, δεν μπορούσαν να εγγραφούν στη λέσχη. Πάντως, λίγο αργότερα, η Συνέλευση της 27ης Μαρτίου «παμψηφεί» ακύρωσε εκείνη την ψηφοφορία (Πράξη 11, 27 Μαρτίου 1850, σ. 13).

          Φυσικά, τα μέλη υποχρεώνονταν στην καταβολή μηνιαίας συνδρομής – μια καταστατική υποχρέωση για την οποία αρκετά μέλη δεν ήταν συνεπή. Με αυτό το θέμα («περί τῶν χρεωστουμένων ἀπό τινος καιροῦ μηνιαίων ἐκ μέρους τινῶν ἐκ τῶν μελῶν») ασχολήθηκε η Συνέλευση των μελών της λέσχης στη συνεδρίασή της στις 20 Νοεμβρίου 1849: διαπιστώθηκε η κατάσταση, επισημάνθηκε η αρνητική συνέπεια της μη έγκαιρης καταβολής των συνδρομών για τη λειτουργία της λέσχης («ἕνεκα τῆς ὁποίας καθυστερήσεως τό Κατάστημα εὑρίσκεται εἰς ἀμηχανίαν»), αλλά δεν αποφασίστηκε η λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τη θεραπεία του προβλήματος· απλά και μόνο ανατέθηκε «ἡ φροντίς περί παντός καταλλήλου μέτρου, διά τήν εἴσπραξιν τῶν καθυστερούντων» στη νέα Διεύθυνση, που αμέσως μετά θα εκλεγόταν (Πράξις 1, 20 Νοεμβρίου 1849, σ. 1). Ωστόσο, δε φαίνεται να υπήρξε ουσιαστική διόρθωση της κατάστασης, αν κρίνουμε από τη συμπεριφορά του έως τότε μέλους της Διεύθυνσης Ιωάννη Χωραφά, ο οποίος, μετά την υποβολή της παραίτησής του  (Πράξις 11, 27 Μαρτίου 1850, σσ. 13-14) και την αποδοχή της από τη Συνέλευση  (Πράξις 12, 28 Μαρτίου 1850, σ. 15), θα φροντίσει  να καταθέσει στο ταμείο της λέσχης  τα «τρία μηνιαῖα τά ὁποῖα καθυστεροῦσε» (Πράξις 15, 3 Απριλίου 1850, σ. 16).

 2.   Εκδηλώσεις

          Για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων γινόταν ειδική –έκτακτη – συνεδρίαση της Συνέλευσης των μελών του «Δημοτικού Καταστήματος». Τα μέλη συζητούσαν και αποφάσιζαν για το πολιτικό πλαίσιο της εκδήλωσης και εξέλεγαν επιτροπή για την υλοποίηση της σχετικής απόφασης.

          Ιδιαίτερο πάντοτε ενδιαφέρον συγκέντρωνε ο γιορτασμός της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου.[9] Η επέτειος αυτή, βέβαια, καθιερώθηκε ως εθνική γιορτή για τα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα αργότερα, στις 6/18 Απριλίου 1850, με απόφαση της Θ΄ Ιόνιας Βουλής.[10] Οι Επτανήσιοι, όμως, πατριώτες δεν περίμεναν την επίσημη καθιέρωση, για να γιορτάζουν και να τιμούν τον αγώνα της ανεξαρτησίας των Ελλήνων.[11] Άλλωστε, η ημέρα εκείνη γινόταν αφορμή για τους φιλελεύθερους και ειδικότερα τους ριζοσπάστες του νησιού να εκδηλώσουν τις αντιπροστασιανές διαθέσεις τους, να υπογραμμίσουν τα εθνικά τους αισθήματα, να προβάλουν την αγωνιστικότητά τους, να διατρανώσουν την πίστη τους στην κοινή ελληνική πατρίδα, αλλά και να δηλώσουν την αλληλεγγύη τους στον απελευθερωτικό αγώνα κάθε λαού.           

           Η Συνέλευση των μελών του «Δημοτικού Καταστήματος» της 9ης Μαρτίου 1850 (Πράξις 8, 9 Μαρτίου 1850, σσ. 9-10) αποφάσισε «παμψηφεί»: «Νά ἑορτασθῇ ἡ ἐπέτ[ε]ιος  αὕτη ἡμέρα τῆς Ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας μέ ὅλην τήν ἐπισημότητα. Νά φωτισθῇ τό Κατάστημα ἐντός καί ἐκτός ὅσον λαμπρότερον ἤθελε δυνηθοῦν. Νά τεθῶσιν ἔξωθεν τοῦ Καταστήματος αἱ ἀκόλουθοι ἐθνικαί ἐπιγραφαί καί εἰς μέν τό μεσινόν παράθυρον τοῦ Καταστήματος ἡ ἐπιγραφή: Εὐαγγελίζου γῆ χαράν μεγάλην. 25 Μαρτίου 1821. Ζήτω ἡ ἀνεξαρτησία καί ἡ ἕνωσις ἁπάσης τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς. Δεξιόθεν ταύτης: Ζήτω ἡ ἀπελευθέρωσις ὅλων τῶν λαῶν. Ἀριστερόθεν: Ζήτω ὁ γενναῖος καί σταθερός χαρακτήρ τοῦ Βασιλέως καί τῶν ἀδελφῶν μας Ἑλλήνων κατά τάς τελευταίας βιαιοπραγίας. [...][12] Νά ἐκτεθῇ ἡ Ἑλληνική σημαία ἔξωθεν τοῦ Καταστήματος, ἐάν ἡ Κυβέρνησις δέν τό ἀπαγορεύσῃ καθώς ἔκαμε καί τό ἀπερασμένο ἔτος. Νά συγκαλεσθῇ κατά τό ἑσπέρας τῆς 25 ἡ ἔκ τινων νέων τοῦ τόπου συγκροτουμένη μουσική, ὅπως παιανίσῃ ἀπό τάς 6 ἕως τάς 10 ἐντός τοῦ Καταστήματος τούς παιάνας τοῦ Ρήγα καί λοιπῶν». Ταυτόχρονα εξέλεξε τριμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τους Γεράσιμο Μηλιαρέση, Παναγή Θεοφιλάτο και Νικόλαο Άννινο, για την προώθηση και υλοποίηση όλων των παραπάνω.

          Πράγματι, σύμφωνα με εφημερίδες της εποχής, το κτήριο της λέσχης στολίστηκε με δάφνες και εικόνες ηρώων του 1821, φωταγωγήθηκε και αναρτήθηκαν οι σχετικές επιγραφές. Δεν υψώθηκε, όμως, η ελληνική σημαία, εξαιτίας της αστυνομικής απαγόρευσης, ούτε πραγματοποιήθηκε η μουσική εκδήλωση λόγω ασθένειας του ριζοσπάστη μουσουργού Νικολάου Μεταξά Τζανή.[13] Πάντως, παρά το κλίμα τρομοκρατίας τόσο το «Δημοτικόν Κατάστημα» όσο και οι υπόλοιπες πολιτικές λέσχες μαζί με το λαό τίμησαν την επέτειο.[14]

          Η ριζοσπαστική λέσχη, επίσης, σε έκτακτες Συνελεύσεις της αποφάσιζε να τιμήσει ή να γιορτάσει κάποια επιτυχία της. Έτσι, στις 3 Μαρτίου 1850, ελάχιστες ημέρες μετά από τις εκλογές για την ανάδειξη των βουλευτών της Θ΄ Ιόνιας Βουλής,[15] στην οποία για πρώτη φορά εκλέχθηκαν ριζοσπάστες βουλευτές,[16] τα μέλη του «Δημοτικού Καταστήματος» σε έκτακτη Συνέλευσή τους αποφάσισαν «παμψηφεί» να γιορτάσουν την εκλογική επιτυχία της ριζοσπαστικής παράταξης με φωταγώγηση «ἐντός καί ἐκτός» του κτηρίου της λέσχης τους (Πράξις 7, 3 Μαρτίου 1850, σσ. 8-9). Σύμφωνα, μάλιστα, με εφημερίδα της εποχής, τοποθετήθηκαν εννιά φώτα σε κάθε παράθυρο του κτηρίου,[17] συμβολίζοντας προφανώς τις εννιά βουλευτικές έδρες, που κέρδισαν συνολικά οι φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις του νησιού: έξι η ριζοσπαστική παράταξη και οι τρεις η μεταρρυθμιστική.[18]

3.  Εκλογές

          Οι εκλογικές αναμετρήσεις, είτε επρόκειτο για την Ιόνια Βουλή είτε για τα επαρχιακά συμβούλια, δημιουργούσαν έντονη κινητικότητα στη ριζοσπαστική λέσχη του Αργοστολιού, καθώς η Διεύθυνση και γενικότερα το σύνολο των μελών και φίλων της λέσχης έπρεπε, όντας μέσα σε ένα εχθρικό αναμφισβήτητα περιβάλλον, να δραστηριοποιηθούν συντονισμένα και πειθαρχημένα για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος. Και μάλιστα, σε αυτήν την εκλογική μάχη του Φεβρουαρίου 1850 για την ανάδειξη των βουλευτών της Θ΄ Ιόνιας Βουλής, οι ριζοσπάστες έπαιρναν μέρος για πρώτη φορά· γι’ αυτό και επιβαλλόταν προσοχή, τόλμη και υπευθυνότητα. Είχε προηγηθεί η εκλογική μεταρρύθμιση του αρμοστή Seaton[19] (Απρίλιος 1849), η οποία για πρώτη φορά εφαρμοζόταν μετά από μερικές τροποποιήσεις του νέου αρμοστή Ward,[20] δημιουργώντας κάποιες ελπίδες στους Επτανήσιους.[21]

          Το ζήτημα των εκλογών αυτών απασχόλησε τη Συνέλευση των μελών του «Δημοτικού Καταστήματος» σε τέσσερις συνεδριάσεις της. Μέσα από αυτές αναδεικνύεται όχι μόνο η σοβαρότητα, και η υπευθυνότητα της Διεύθυνσης και των μελών της λέσχης, αλλά και ο σωστός σχεδιασμός των αναγκαίων κινήσεων, η εφαρμογή των ριζοσπαστικών αρχών αλλά και η πίστη στο λαϊκό παράγοντα. Η μελέτη των σχετικών τεσσάρων Πράξεων πιστοποιούν τα παραπάνω.

          Στο προσκλητήριο κείμενό της η Διεύθυνση του «Δημοτικού Καταστήματος», αφού υπενθυμίζει στα μέλη τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούν στον τόπο «ὑπό τό τερατῶδες σύστημα τῆς βδελυρᾶς ξενοκρατίας»,[22] υπογραμμίζει το καθήκον τους να συνεδριάσουν και να αποφασίσουν για τις επικείμενες εκλογές κάθε κατάλληλο μέτρο, το οποίο βέβαια πρέπει να συνάδει «μέ τάς ἤδη παραδεδεγμένας τοῦ Καταστήματος ἀρχάς καί μέ τήν ἐθνικήν αὐτοῦ πορείαν» (Πράξις 2, 2 Ιανουαρίου 1850, σ. 3). Ωστόσο, στη Συνέλευση της 2ας Ιανουαρίου κατατέθηκαν σκέψεις και προτάσεις όχι μόνο υπέρ αλλά και κατά της συμμετοχής της ριζοσπαστικής λέσχης  στις εκλογές. Τελικά, η πλειοψηφία αποφάσισε ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» «πρέπει νά λάβῃ ὄχι μόνον ἁπλοῦν μέρος [στις εκλογές], ἀλλά καί νά ἐνεργήσῃ δραστηρίως ὅπως ἀποκρούσῃ πᾶσαν ἐνδεχομένην ἐχθρικήν ἀπόπειραν, τήν ὁποίαν ἡ ἀδιαφορία μας ἔτι μᾶλλον ἤθελεν ἐνισχύσει» (Πράξις 3, 2 Ιανουαρίου 1850, σ. 4). Το σκεπτικό, η άποψη της μειοψηφίας[23] δεν καταγράφεται στο Πρακτικό. Ίσως οι διαφωνούντες να θεώρησαν τη συμμετοχή στις εκλογές ως έμμεση αποδοχή της Προστασίας, αφού ήταν υποχρεωμένοι, για να συμμετάσχουν, να αποδεχτούν καθεστωτικούς νόμους και διαδικασίες.

          Στην επόμενη Συνέλευση της 12ης Ιανουαρίου οι ριζοσπάστες του «Δημοτικού Καταστήματος» εξέλεξαν τριμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τους Δημήτριο Π. Δαυή, Παναγή Θεοφιλάτο και Σπυρίδωνα Κόκκινο. Η επιτροπή επιφορτίστηκε με έργο σοβαρότατο και υπεύθυνο. Πρώτα-πρώτα έπρεπε να δραστηριοποιηθεί για την επέκταση του εκλογικού καταλόγου με την εγγραφή νέων ψηφοφόρων· η διεύρυνση άλλωστε  της εκλογικής βάσης συνέφερε τη ριζοσπαστική παράταξη. Παράλληλα, τα μέλη της επιτροπής αναλάμβαναν την υποχρέωση να προχωρήσουν στις αναγκαίες διερευνήσεις για την επιλογή υποψηφίων «πρεσβευόντων ἐθνικάς καί δημοτικάς ἀρχάς», τους οποίους θα πρότειναν σε επόμενη Συνέλευση. Και τέλος, η επιτροπή ανέλαβε να έρθει σε επικοινωνία, συζήτηση και συνεννόηση με κάθε άλλη εκλογική επιτροπή είτε των υπαρχουσών πολιτικών λεσχών είτε άλλη αυτόνομη που υπήρχε ή επρόκειτο στο μεταξύ να συγκροτηθεί, στη βάση πάντοτε της υπεράσπισης των λαϊκών συμφερόντων. Η ίδια Συνέλευση, επίσης, ασχολήθηκε και με το εκλογικό πρόγραμμα της ριζοσπαστικής παράταξης, καθώς ενέκρινε σχέδιο προγράμματος, το οποίο πρότεινε ο Δημήτριος  Δαυής, και  παρέδωσε «εἰς δημοσίευσιν».[24] (Πράξις 4, 12 Ιανουαρίου 1850, σ. 5).

          Νέα Συνέλευση για το ζήτημα των εκλογών συγκλήθηκε μετά από είκοσι περίπου ημέρες, στις 3 Φεβρουαρίου 1850, ενώ στο μεταξύ η επιτροπή συνέχιζε το έργο της. Σε αυτήν τη Συνέλευση οι ριζοσπάστες του Αργοστολιού συζήτησαν και αποφάσισαν για τα εξής έξι ζητήματα: 1) Ομόφωνα καθόρισαν ως πρώτιστη εντολή προς τους μελλοντικούς βουλευτές τους το «νά ἐκφράσουν [οι βουλευτές] τήν ἀληθινήν καί ἐπίμονον τοῦ λαοῦ ἀπαίτησιν, ἤτοι τήν ἕνωσίν του μετά τῆς μητρός Ἑλλάδος». 2) Ομόφωνα χαρακτήρισαν ως απαράδεκτους τους υποψήφιους εκείνους, «οἵτινες ἔβαψαν τάς χεῖρας των μέ τό αἷμα τῶν ἀδελφῶν των, ἐπικυρώσαντες ἀμέσως ἤ ἐμμέσως τάς πράξεις τῶν ἐν Κεφαλληνίᾳ τελευταίων τυραννικῶν καί ἀπανθρώπων συμβάντων κατά τήν 16 Αὐγούστου 1849», κατά την εξέγερση δηλαδή της Σκάλας. 3) Ομόφωνα αποφάσισαν να προτείνουν στις δύο άλλες πολιτικές λέσχες, του «Κοραή» στο Αργοστόλι [25] και της «Ομόνοιας» στο Ληξούρι ,[26]  ως υποψήφιους τους Γεράσιμο Α. Λιβαδά, Ιωσήφ Ν. Μομφερράτο, Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο, Ιωάννη Τυπάλδο Δοτοράτο [Καπελέτο] και Σταματέλο Πυλαρινό. 4) Πλειοψηφικά  συμφώνησαν ότι το τελικό προτεινόμενο ψηφοδέλτιο πρέπει να περιέχει δέκα υποψήφιους. 5) Ομόφωνα αποφάσισαν να προτείνουν στις άλλες δύο λέσχες την από κοινού  σύνταξη ενιαίου προγράμματος, εάν συμφωνήσουν στα ονόματα των δέκα υποψηφίων καθώς και στα δύο παραπάνω πρώτα ζητήματα. 6) Ομόφωνα αποφάσισαν να προχωρήσουν χωριστά, με δικό τους ψηφοδέλτιο, εάν υπάρξει διαφωνία ως προς τα τρία παραπάνω πρώτα ζητήματα. (Πράξις 5, 3 Φεβρουαρίου 1850, σσ. 6-7).

          Πάντως, προκαλεί εντύπωση η απόφαση του ριζοσπαστικού «Δημοτικού Καταστήματος» να ζητήσει συνεργασία με τη μεταρρυθμιστική λέσχη του «Κοραή» και μάλιστα τη στιγμή που έθετε ως βασικό όρο τη δέσμευση των υποψήφιων βουλευτών «νά ἐκφράσουν τήν ἀληθινήν καί ἐπίμονον τοῦ λαοῦ ἀπαίτησιν, ἤτοι τήν ἕνωσίν του μετά τῆς μητρός Ἑλλάδος» - δέσμευση που δεν ήταν δυνατόν να την αποδεχθεί ο «Κοραής». Φαίνεται μάλλον ότι πρόθεση των ριζοσπαστών ήταν να εκθέσουν τους μεταρρυθμιστές μπροστά στην κοινή γνώμη, αφού δε θα δέχονταν τη δέσμευση για την ένωση, τη δέσμευση δηλαδή για «τήν ἀληθινήν καί ἐπίμονον τοῦ λαοῦ ἀπαίτησιν».

          Η τελευταία για το θέμα των εκλογών Συνέλευση των μελών του «Δημοτικού Καταστήματος» πραγματοποιήθηκε την 4η Φεβρουαρίου. Το σώμα ενημερώθηκε για την ασυμφωνία του «Κοραή» στα ονόματα των υποψηφίων, σε αντίθεση με την «Ομόνοια», η οποία πλειοψηφικά αποδέχθηκε τους προτεινόμενους υποψήφιους με την προσθήκη του ονόματος του Ληξουριώτη  Γεωργίου Τυπάλδου Ιακωβάτου. Έτσι, το ψηφοδέλτιο της ριζοσπαστικής παράταξης για τις εκλογές του Φεβρουαρίου 1850 για την ανάδειξη της Θ΄ Ιόνιας Βουλής διαμορφώθηκε ως εξής: Γ. Λιβαδάς, Ιωσ. Μομφερράτος, Η. Ζερβός Ιακωβάτος, Στ. Πυλαρινός,[27] Ιω. Τυπάλδος Δοτοράτος [Καπελέτος] και Γ. Τυπάλδος Ιακωβάτος. Στην παραπάνω, επίσης, Συνέλευση λήφθηκε επιπλέον μια σημαντική απόφαση: επειδή την περίοδο εκείνη είχαν σιγήσει οι ριζοσπαστικές εφημερίδες Ο Φιλελεύθερος[28] και Αναγέννησις[29] λόγω της εξορίας των εκδοτών τους Η. Ζερβού Ιακωβάτου και Ιωσ. Μομφερράτου αντίστοιχα, αποφασίστηκε ομόφωνα να προχωρήσει η ίδια η λέσχη, με χρηματική ενίσχυση των μελών της, στην έκδοση νέας εφημερίδας με τίτλο Ο Χωρικός δυο φορές την εβδομάδα[30] (Πράξις 6, 4 Φεβρουαρίου 1850, σ. 8).

          Έτσι λοιπόν, οι ριζοσπαστικές λέσχες του «Δημοτικού Καταστήματος» στο Αργοστόλι και της «Ομόνοιας» στο Ληξούρι για πρώτη φορά έπαιρναν μέρος σε βουλευτικές εκλογές. Με σταθερότητα και πίστη στον αγώνα τους κινητοποιήθηκαν προγραμματισμένα και μεθοδικά, προκειμένου να πείσουν και να ενεργοποιήσουν το λαό του νησιού υπέρ των θέσεών τους και για την υπερψήφιση του ψηφοδελτίου τους. Το «Δημοτικόν Κατάστημα», και εξονόματος της «Ομόνοιας», με ανακοίνωσή του στις 6 Φεβρουαρίου 1850 γνωστοποιούσε τους υποψηφίους και καλούσε το λαό να τους υπερψηφίσει, γιατί επρόκειτο για άνδρες που αγωνίζονταν με συνέπεια και αυταπάρνηση για την ενωτική ιδέα.[31] Το αποτέλεσμα υπήρξε νικηφόρο για τους ριζοσπάστες, καθώς η διήμερη ψηφοφορία της 27ης και 28ης Φεβρουαρίου 1850 άνοιξε το δρόμο για την Ιόνια Βουλή και στους έξι υποψηφίους της παράταξής τους,[32] ενώ τις υπόλοιπες τέσσερις από τις δέκα συνολικά έδρες κατέλαβαν τρεις μεταρρυθμιστές και ένας καταχθόνιος.[33]

          Δεν άργησαν, όμως, να προκηρυχθούν επαναληπτικές εκλογές για τις 25 και 26 Απριλίου 1850 λόγω της παραίτησης του καταχθόνιου Δ. Καρούσου, ο οποίος προωθήθηκε από τον αρμοστή στο αξίωμα του επάρχου Κεφαλονιάς. Γι’ αυτό το «Δημοτικόν Κατάστημα» άρχισε τις συζητήσεις για την επικείμενη εκλογική αναμέτρηση σε συνεννόηση προφανώς με τη ριζοσπαστική λέσχη του Ληξουριού, την «Ομόνοια». Φαίνεται, όμως, ότι δημιουργήθηκαν τριβές και αντιπαλότητες – κάτι που ανιχνεύεται στα κείμενα των σχετικών Πράξεων.

          Το θέμα συζήτησε η Συνέλευση της 30ής Μαρτίου 1850. Φαίνεται ότι συμμετείχε και αντιπροσωπία μελών από την «Ομόνοια» του Ληξουριού. Όλα τα παρόντα μέλη δέχτηκαν να προταθεί «κατ’ εὐφημίαν» ο Ιωάννης Σάββα Άννινος[34] ως υποψήφιος και των δύο λεσχών. Αμέσως μετά, εξέλεξαν διμελή επιτροπή, αποτελούμενη από τον Μιλτιάδη Κουρβισιάνο από την πλευρά του «Δημοτικού Καταστήματος» και τον Παναγή Ξυδιά από την πλευρά της «Ομόνοιας», με την εντολή να μεταφέρει την πρόταση στον Ιω. Σ. Άννινο, από τον οποίο και θα ζητούσε να την αποδεχτεί (Πράξις 14, 30 Μαρτίου 1850, σ. 15).

          Δε γνωρίζουμε αν πραγματοποιήθηκε η συνάντηση με τον προτεινόμενο υποψήφιο και ποιο ήταν, στη περίπτωση της συνάντησης, το αποτέλεσμα. Η επόμενη  - και τελευταία του Βιβλίου Πρακτικών - 15η Πράξις, στις 3 Απριλίου 1850 (σ. 16), δεν αναφέρει τίποτε σχετικό με αυτό το θέμα. Σίγουρο, πάντως, είναι ότι τελικά υποψήφιος της ριζοσπαστικής παράταξης δεν ανακηρύχθηκε ο Ιω. Σ. Άννινος, αλλά,  όπως διαβάζουμε λίγο αργότερα στη ριζοσπαστική εφημερίδα της εποχής Ο Χωρικός,[35] το δραστήριο μέλος του «Δημοτικού Καταστήματος» Ανδρέας  Καρούσος  Σαντριβίλης.[36]

          Τι συνέβη στο μεταξύ χρονικό διάστημα; Εικασίες μόνο μπορούμε να κάνουμε, εικασίες βέβαια βάσιμες. Προτάθηκε η υποψηφιότητα του Ιω. Σ. Άννινου, όχι επειδή ήταν ριζοσπάστης ή φιλοριζοσπαστικών αντιλήψεων, αλλά για λόγους τιμητικούς, επαινετικούς («κατ’ εὐφημίαν» διαβάζουμε στο Βιβλίο Πρακτικών). Άγνωστο, όμως, παραμένει σ’ εμάς το γιατί προτιμήθηκε μια τέτοιου είδους υποψηφιότητα, δηλαδή «κατ’ εὐφημίαν». Άγνωστο, επίσης, είναι σ’εμάς το γιατί προτιμήθηκε το συγκεκριμένο πρόσωπο ανάμεσα σε άλλα. Ίσως γιατί είχε κατά καιρούς επιδείξει κάποιες φιλελεύθερες θέσεις, παρά την αριστοκρατική του καταγωγή.[37] Άλλωστε, ας μη μας διαφεύγει το γεγονός ότι, εξαιτίας των κριτηρίων (μορφωτικών και οικονομικών), που ο εκλογικός νόμος έθετε για τους υποψηφίους, από τα ριζοσπαστικά ψηφοδέλτια αποκλείονταν τα σίγουρα και μαχητικά λαϊκά στοιχεία, ενώ εύκολα μπορούσαν να βρουν σε αυτά θέση μορφωμένα και ευκατάστατα άτομα. 

          Αν και «ἅπαντες» είχαν συμφωνήσει με την υποψηφιότητα του Ιω. Σ. Άννινο, φαίνεται ότι εκείνη η πρόταση-απόφαση όχι μόνο δεν προχώρησε, αλλά αντίθετα προκάλεσε τριγμούς στο «Δημοτικόν Κατάστημα»: η παραίτηση του Παναγή Κουρκουμέλη από τη θέση του μέλους της Διεύθυνσης της λέσχης, που υποβλήθηκε αμέσως μετά, δημιουργεί ερωτηματικά. Θεωρούμε ότι οι προβαλλόμενοι από τον ίδιο τον Π. Κουρκουμέλη λόγοι παραίτησης - «ἕνεκα ἰδιαιτέρων ἀσχολιῶν καί δυσκολιῶν τάς ὁποίας μοί εἶνε δύσκολον νά ὑπερνικήσω» (Πράξις 15, 3 Απριλίου 1850, σ. 16) - ελάχιστα πείθουν για την  αληθοφάνειά τους· περισσότερο πρόκειται για προφάσεις. Μπορούμε, λοιπόν, βάσιμα να υποθέσουμε ότι η  συγκεκριμένη παραίτηση σχετιζόταν μάλλον με την παραπάνω υποψηφιότητα.

          Εξάλλου, δεν πρέπει να ήταν άσχετη με τη, διαμορφωνόμενη ακόμη, πρόταση υποψηφιότητας του Ιω. Σ. Άννινου, κάποια αναφορά στην από 27 Μαρτίου 1850 επιστολή παραίτησης του  Ιωάννη Χωραφά από τη  θέση του μέλους της Διεύθυνσης αλλά και του «Δημοτικού Καταστήματος». Έγραφε ο τελευταίος για μυστικές συναντήσεις κάποιων μελών, για προσπάθεια κάποιων να συνεδριάσει η λέσχη, χωρίς όμως ειδοποίηση όλων των μελών αλλά με την εσπευσμένη παρουσία μέλους της «Ομόνοιας» του Ληξουριού – γεγονότα και πρακτικές που τον οδήγησαν στην παραίτηση (Πράξις 11, 27-3-1850, σ. 14). Απορρίφθηκε, λοιπόν, ο φιλελεύθερος Ιω. Σ. Άννινος,[38]  για να αντικατασταθεί σε επόμενη αλλά άγνωστη σ’ εμάς συνεδρίαση από άλλον υποψήφιο, όπως παραπάνω αναφέραμε, από τον ριζοσπάστη  Ανδρέα Καρούσο Σαντριβίλη, ο οποίος και θα εκλεγεί,[39] χαρίζοντας έτσι μια νέα εκλογική νίκη στην αργοστολιώτικη ριζοσπαστική λέσχη.

4.  Επιλογικά

          Η μελέτη του Βιβλίου Πρακτικών του «Δημοτικού Καταστήματος» μας οδηγεί με βεβαιότητα στα ακόλουθα συμπεράσματα:

Α.

1. Η συγκεκριμένη ριζοσπαστική λέσχη διευθυνόταν από τριμελή Διεύθυνση, εκλεγμένη κάθε φορά από τη Συνέλευση των μελών, ενώ κάθε νέο μέλος της λέσχης προτεινόταν από παλαιότερο μέλος και εγκρινόταν από την ίδια τη Συνέλευση.

 2. Η Συνέλευση των μελών αποφάσιζε για κάθε δραστηριότητα της λέσχης, εκλέγοντας ταυτόχρονα, όποτε κρινόταν απαραίτητο, την αντίστοιχη επιτροπή.

 3. Μία από τις επίσημες γιορτές της λέσχης ήταν η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου.

 4.  Η συμμετοχή της λέσχης σε βουλευτικές εκλογές αποφασιζόταν από τη Συνέλευση των μελών, η οποία ταυτόχρονα με απόφασή της επιζητούσε τη συνεργασία με άλλες πολιτικές λέσχες στη βάση κοινών αρχών και θέσεων, τις οποίες η ίδια η Συνέλευση καθόριζε μαζί με τα ονόματα των υποψηφίων.

Β. 

1. Η λέσχη διαπνεόταν γενικά στη λειτουργία της από πνεύμα συλλογικότητας και εφάρμοζε την αρχή της διαφάνειας.

 2. Επισημαίνονται, ωστόσο, ζητήματα δυσλειτουργίας, απειθαρχίας και ασυνεννοησίας: μη έγκαιρη καταβολή συνδρομών, παραιτήσεις μελών από τη Διεύθυνση πριν από την ολοκλήρωση της θητείας τους, παραιτήσεις μελών από τη λέσχη, βιασμένη λήψη αποφάσεων, ακύρωση προηγούμενων αποφάσεων κ.λπ.

3. Οι συζητήσεις μέσα στις Συνελεύσεις παρουσίαζαν κάποιες φορές ένταση, αν κρίνουμε από τις αποχές κατά την ψηφοφορία.

4. Διατυπώνονταν από τα μέλη σε καίρια ζητήματα διαφορετικές εκτιμήσεις και προτείνονταν διαμετρικά αντίθετες πρακτικές, όπως συνέβη με το περιεχόμενο επιγραφής για ανάρτηση στο κτήριο της λέσχης κατά το γιορτασμό της 25ης Μαρτίου 1850 ή με τη συμμετοχή ή όχι της λέσχης στις βουλευτικές εκλογές του 1850.

5. Στην πραγματικότητα, αλλά ενδεχομένως ασυνείδητα, λειτουργούσαν μέσα στη λέσχη ομάδες ή δημιουργούνταν περιστασιακές συσπειρώσεις με βάση κάποιο ζήτημα.

Γ.

1. Αυτήν την περίοδο ουσιαστικά οργανωνόταν και ανδρωνόταν το ριζοσπαστικό κίνημα και άρα μπορούν να δικαιολογηθούν μεταξύ των μελών της λέσχης περιπτώσεις, έστω και χαρακτηριστικών, διαφοροποιήσεων, ή περιπτώσεις προσωπικών φιλοδοξιών και – γιατί όχι - προσωπικών αντιπαλοτήτων και αντιδικιών.

2. Ωστόσο, τα παραπάνω αρνητικά φαινόμενα δε δημιουργούσαν σοβαρά και αξεπέραστα προβλήματα στη λειτουργία και δράση της λέσχης. Και τούτο, γιατί παράλληλα δραστηριοποιούνταν μέσα στη λέσχη και γενικότερα στο ριζοσπαστικό κίνημα σοβαροί ιδεολόγοι, φιλότιμοι και συνεπείς αγωνιστές, οι οποίοι προωθούσαν με σταθερότητα τις αρχές του κινήματος και τους στόχους της λέσχης.

3. Το «Δημοτικόν Κατάστημα», πάντως, με τις καταστατικές του διαδικασίες διαμόρφωνε σχέσεις διαφάνειας και συλλογικότητας, με τις ιδεολογικές του απασαφηνίσεις παγίωνε αρχές και αξίες και με τις πολιτικές του πρωτοβουλίες έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα του νησιού, αναδεικνυόμενο έτσι σε  κέντρο, αναμφισβήτητο και πολύτιμο, του ριζοσπαστικού κινήματος στην Κεφαλονιά.

             

           

---

[1]  Είναι, ωστόσο, λαθεμένη η καταλογογράφηση, γιατί η ένδειξη στον κατάλογο είναι «Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Αργοστολίου». Όταν το πρωτοείδα στο ράφι, μου κίνησε την περιέργεια.  Όταν, όμως, το άνοιξα, χάρηκα ιδιαίτερα, γιατί στα χέρια μου κρατούσα όχι Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Αργοστολίου, αλλά τα Πρακτικά του «Δημοτικού Καταστήματος» Αργοστολίου. Και χάρηκα ιδιαίτερα, γιατί μέχρι τη στιγμή εκείνη η έρευνα δεν είχε εντοπίσει Βιβλίο Πρακτικών της συγκεκριμένης ριζοσπαστικής λέσχης  

[2]. Για την περίοδο αυτή της επτανησιακής ιστορίας βλ. Σπύρος Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των «Ηνωμένων Κρατών» των Ιονίων Νήσων. Η αποκληθείσα «Βρεττανική Προστασία» και οι αγώνες των Επτανησίων διά την εθνικήν αποκατάστασιν 1815-1864, Αθήναι 1964. Για την ίδια περίοδο της κεφαλονίτικης ιστορίας βλ. Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τ. Β΄, εκδ. Κέφαλος, Αθήνα 1988, σσ. 72-202.  

[3]. Για τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες ιδρύθηκε η συγκεκριμένη πολιτική λέσχη, βλ. Πέτρος Πετράτος, «Από τον “Κοραή” στο “Δημοτικόν Κατάστημα”. Διάσπαση και όχι μετονομασία», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 13 (2012), Αφιέρωμα στη μνήμη Υπατίας Ε. Δεστούνη, σσ. 285-297.  Για τις δραστηριότητες της λέσχης αυτής βλ. Νικ. Δ. Τζουγανάτος, «Το “Δημοτικόν Κατάστημα Αργοστολίου”, η εστία του Ριζοσπαστισμού», Ιόνιος Ηχώ, περίοδος Γ΄, έτος 17 (31), τχ. 190-191 (Μάϊος-Ιούνιος 1962), σσ. 7-8.

[4]. Βλ. εφ. Αληθής Ριζοσπάστης, φ. 31, 20-4/2-5-1863, 4γ.

[5]. Η ένδειξη Ε.Π. σημαίνει «έτος παλαιόν», μετριέται δηλαδή ο χρόνος με το παλαιό, το ιουλιανό ημερολόγιο, του οποίου η διαφορά με το νέο, το γρηγοριανό, ημερολόγιο ήταν εκείνη την εποχή δώδεκα ημέρες.

[6]  Βλ. Μιράντα Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, Οι εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα έτη 1848 και 1849, έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αθήνα 1980, σσ. 179-239.

[7]  Βλ. Σπύρος Δημ. Λουκάτος, Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης, Αργοστόλι 2009, σσ. 167-177.

[8]. Τετράμηνη ήταν η θητεία της Εφορίας στις ζακυνθινές λέσχες «Ο Ζάκυνθος» και «Η Αδελφότης», βλ. ΓΑΚ – Συλλογή Βλαχογιάννη, κυτίο Δ93, όπου Διοργανισμός της λέσχης Ο Ζάκυνθος. Περίοδος έκτη 1851-1855, εν Ζακύνθω 1851,(στο άρθρο 27 η θητεία της Εφορίας) και  Διοργανισμός της Δ΄ περιόδου της λέσχης Η Αδελφότης, εν Ζακύνθω 1856, (άρθρο 24).

[9].  Βάσιμα μπορούμε να δεχθούμε ότι η 25η Μαρτίου ήταν μία από τις καταστατικά καθιερωμένες επίσημες γιορτές της λέσχης, όπως σίγουρα συνέβαινε με τις λέσχες «Ο Ζάκυνθος» (άρθρο 38) και «Η Αδελφότης» (άρθρο 5) στη Ζάκυνθο.

[10]. Την πρόταση  υπέβαλε ο βουλευτής της ριζοσπαστικής παράταξης Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος ,

η οποία έγινε ομόφωνα αποδεκτή. Για το γεγονός αυτό αλλά και για τους γιορτασμούς της εθνικής

επετείου σε όλη τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας βλ. Πέτρος Πετράτος, «Η εθνική γιορτή της 25ης

Μαρτίου στην Κεφαλονιά κατά την εποχή της Αγγλοκρατίας», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 10 (2005),

σσ. 341-370.

  

[11]. Το 1842 πρωτοξεκίνησαν οι σχετικές επετειακές εκδηλώσεις με πρωτοβουλία και ευθύνη του Έλληνα υποπρόξενου στην Κεφαλονιά· από το 1846 ανέλαβε το γιορτασμό η πολιτική λέσχη του «Κοραή», ενώ από το 1848 διοργάνωνε τη δική του κάθε φορά επετειακή  εκδήλωση το «Δημοτικόν Κατάστημα», βλ. σχετικά Π. Πετράτος, ό.π., σσ. 342-343.

[12]. Στο σημείο αυτό αναφέρεται στο Πρακτικό (Πράξη 8, 9 Μαρτίου 1850, σ. 10) ότι η παραπάνω  επιγραφή πλειοψήφησε απέναντι σε άλλη, που έγραφε «Ζήτω ὁ γενναῖος καί σταθερός χαρακτήρ τῶν ἀδελφῶν μας Ἑλλήνων κατά τάς τελευταίας βιαιοπραγίας τῶν Ἄγγλων». Πρόκειται για την υπόθεση Πατσίφικο, εξαιτίας της οποίας η βρετανική κυβέρνηση, κάνοντας επίδειξη δύναμης, επέβαλε το 1850 στην Ελλάδα ναυτικό αποκλεισμό με την απαίτηση να διευθετηθεί το θέμα του βρετανικής υπηκοότητας Εβραίου Δον Πατσίφικο, του οποίου το σπίτι στην Αθήνα είχε λεηλατήσει πλήθος κόσμου τον Απρίλιο του 1849, (βλ. σχετικά Βασίλειος Σφυρόερας, «Περίοδος εσωτερικών ανωμαλιών και εξωτερικών πιέσεων (1847-1853)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, [Αθήναι 1977], σσ. 137-141). Είναι προφανής η πολιτική διάσταση· η μειοψηφία ήταν πιο ξεκάθαρη στις θέσεις της: δεν υποστήριζε το βασιλικό θεσμό, καθώς δεν ήθελε να μνημονευτεί ο βασιλιάς, ενώ παράλληλα επιζητούσε να κατονομαστεί ο φορέας των βιαιοπραγιών, οι Άγγλοι δηλαδή.

[13]. Για τον Ν. Μεταξά Τζανή βλ. τη μονογραφία του Γιώργου Ραυτόπουλου Νικόλαος Μεταξάς Τζανής (1825-1907). Ο Ριζοσπάστης Μουσουργός της Επτανησιακής Σχολής, έκδοση της Μουσικής Εταιρείας «Διονύσιος Λαυράγκας» και των εκδόσεων Αλκυών, [Αθήνα 2002].   

[14]. Βλ. εφ. Ένωσις, φ. 29, 25-3-1850, 1βγ, φ. 30, 2-4-1850, 2αβ, και εφ. Ο Χωρικός, φ. 7, 1-4-1850, 2αβ. Πρβλ. Π. Πετράτος, ό.π., σσ. 357-359.

[15]. Η ψηφοφορία πραγματοποιήθηκε κατά το διήμερο 27 και 28 Φεβρουαρίου 1850.  

[16]. Βλ. γι’ αυτές τις εκλογές παρακάτω.

[17]. Το ίδιο συνέβη και στο κτήριο της μεταρρυθμιστικής λέσχης «Ο Κοραής». Βλ. σχετικά εφ. Ο Χωρικός, φ. 5, 4-3-1850, 4α.

[18]. Φαίνεται ότι οι σχέσεις ριζοσπαστών και μεταρρυθμιστών δεν είχαν ακόμη οξυνθεί, γι’ αυτό και διατηρούσαν κάποια  κοινή βάση οι πανηγυρισμοί τους.

[19]. Για τον αρμοστή John Seaton βλ. Ηλίας Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Β΄, εν Αθήναις 1960, σσ. 577-578.

[20]. Για τον αρμοστή Henry George Ward βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., σσ. 578-579.

[21]. Για τις ρυθμίσεις του εκλογικού νόμου βλ. Άννα Κοντονή, Φιλελεύθεροι στοχασμοί  και δεξίωσή τους στον επτανησιακό χώρο. Ιδεολογία και πολιτική των Μεταρρυθμιστών 1848-1864, [ανέκδοτη διδακτορική διατριβή], Αθήνα 1989, σσ. 219-248. Κριτική στο νόμο άσκησαν οι ριζοσπαστικές εφημερίδες Ο Φιλελεύθερος, φ. 29, 9-3-1851, 1αβγ-2αβ, και Αναγέννησις, φ. 21, 23-6-1851, 2βγ-3α. Πρβλ. Σπ. Λουκάτος, ό.π., σσ. 137-139.

[22]. Έχει προηγηθεί η άγρια καταστολή της εξέγερσης της Σκάλας (Αύγουστος 1849) με στρατοδικεία, φυλακίσεις και εκτελέσεις αγωνιστών (βλ. δική μας παραπάνω σημείωση 6), ενώ από τη προηγούμενη χρονιά βρίσκονταν σε εξορία οι Κεφαλονίτες ριζοσπάστες ηγέτες Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος (στα Κύθηρα από τα τέλη Αυγούστου 1849) και Ιωσήφ Μομφερράτος (στους Οθωνούς από τα τέλη Σεπτεμβρίου 1849).   

[23]. Τρία μόνο μέλη από τα παρόντα στη Συνέλευση, οι Νέστωρ Σολομός, Ανδρέας Καρούσος [Σαντριβίλης] και Διονύσιος Καλάβριας,  ψήφισαν κατά της συμμετοχής στις εκλογές (Πράξη 3, 2 Ιανουαρίου 1850, σ. 4).  

[24]. Το πρόγραμμα της λέσχης βρήκε σύμφωνο τον εξόριστο, τότε, Ιωσ. Μομφερράτο, όπως ό ίδιος ομολόγησε σε επιστολή του από τον τόπο εξορίας του, βλ. Γ. Αλισανδράτος, «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου από τις εξορίες του στους Οθωνούς και την Ερείκουσα», Πρακτικά Διεθνούς Συμπο­σίου Ιστορίας «Το Ιόνιο Κράτος 1815-1864», (Κέρκυρα, 21-24 Μαΐου 1988), Κέντρο Μελετών Ιο­νί­ου, Αθήνα 1997, σ. 28.

[25]. Το αναγνωστήριο «Μουσείον ο Κοραής» λειτουργούσε στο Αργοστόλι από το 1843 (βλ. Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία συντεθείσα παρ’ αυτού του ιδίου, Επιμέλεια – Προλεγόμενα -  Σημειώσεις Χρίστου Σ. Θεοδωράτου, εν Αθήναις 1974, σ. 36), αλλά στο μεταξύ είχε μετεξελιχθεί σε πολιτική λέσχη των μεταρρυθμιστών.

[26]. Για τη ριζοσπαστική αυτή πολιτική λέσχη του Ληξουριού βλ. Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Το Αναγνωστήριον «Η Ομόνοια» Ληξουρίου, έκδοση Πολιτιστικού και Εορταστικού Κέντρου Ληξουρίου, Ληξούρι 1995.

[27]. Η υποψηφιότητα του Στ. Πυλαρινού χαροποίησε ιδιαίτερα τον εξόριστο, τότε, Ιωσ. Μομφερράτο, όπως ο τελευταίος ανέφερε σε επιστολή του (3/15-3-1850) από τους Οθωνούς προς το γιο του Στ. Πυλαρινού Αιμίλιο: «[...] με υπερευχαρίστησεν [...] η πρότασις ενός εναρέτου, φιλογενούς και σεβασμίου γέροντος, οποίος ο πατήρ σου· καθότι αύτη έδιδε, μεταξύ των άλλων, και πλειότερον ηθικόν κύρος εις τας άλλας.», Γ. Αλισανδράτος, ό.π.,  σ. 29.   

[28].  Ο Φιλελεύθερος του Η. Ζερβού Ιακωβάτου κυκλοφόρησε με ενδιάμεσες διακοπές από φ. 1, 19-2-1849 μέχρι φ. 56, 1-10-1851, βλ. Ντίνος Κονόμος,  «Ο Επτανησιακός τύπος 1789-1864», Επτανησιακά Φύλλα, Αφιέρωμα στα 100 χρόνια από την Ένωση της Επτανήσου (1864-1964), τ. Ε’ (1964), σσ. 111-113.

[29]. Η Αναγέννησις του Ιωσ. Μομφερράτου κυκλοφόρησε με ενδιάμεσες διακοπές από φ. 1, 8-4-1849 μέχρι φ. 60, 23-5-1859, βλ. Ντ. Κονόμος, ό.π., σσ. 114-116.  

[30]. Η εφημερίδα Ο Χωρικός, με τον υπότιτλο «Εφημερίς Δημοτική», κυκλοφόρησε για δύο συνεχή χρόνια με διευθυντή και αρχισυντάκτη της τα δραστήρια μέλη του «Δημοτικού Καταστήματος» Δημήτριο Δαυή και Μιλτιάδη Κουρβισιάνο αντίστοιχα. Βλ. σχετικά Παναγιώτης Πανάς, Ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω, εν Κεφαλληνία 1880, σ. 7· Ντ. Κονόμος, ό.π., σσ. 118-119.

[31]. Βλ. Ιακωβάτειος Βιβλιοθήκη Ληξουρίου, Μονόφυλλα, αρ. 26: «[...] Οἱ ἄνδρες οὗτοι εἶναι ἀρκετά γνωστοί εἰς τόν λαόν καί διά τήν ἱκανότητά των καί διά τόν σταθερόν καί ἀνεξάρτητον χαρακτῆρά των καί διά τήν αὐταπάρνησίν των, ὡς μαρτυροῦσιν ἡ πολυχρόνιος ἀφοσίωσίς των εἰς τό καλόν τῆς Πατρίδος καί αἱ τόσαι θυσίαι καί οἱ καταδιωγμοί, τούς ὁποίους πολλάκις ὑπέφεραν, καί δύο ἀπό αὐτούς [Η. Ζερβός Ιακωβάτος και Ιωσ. Μομφερράτος] ἀκόμη ὑποφέρουσιν. [...]».

[32]. Σύμφωνα με την εφ. Ο Χωρικός, φ. 5, 4-3-1850, 4α, οι τρεις υποψήφιοι, που πέτυχαν την απόλυτη πλειοψηφία των ψήφων, ήταν οι ριζοσπάστες Γ. Λιβαδάς, Ιωσ. Μομφερράτος και Η. Ζερβός Ιακωβάτος.

[33]. Οι τρεις μεταρρυθμιστές ήταν οι Νικόλαος Βαλιέρης, Κωνσταντίνος Άννινος Χωραφάς και Αντώνιος Δαλλαπόρτας, ενώ ο μοναδικός καταχθόνιος ήταν ο Δημήτριος Καρούσος.

[34]. Βλ. γι’ αυτόν Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Α΄, εν Αθήναις 1904, σσ. 9-10.

[35]. Βλ. εφ. Ο Χωρικός, φ. 8, 15-4-1850, 4α, και φ. 9, 20-4-1850, 3α.

[36]. Βλ. γι’ αυτόν Α-Δ. Δεμπόνος, «Ανδρέας Καρούσος Σαντριβίλης», Κεφαλονιά και Ιθάκη, τχ. 4 (1977), σσ. 5-14.

[37].  Όντας βουλευτής στην Δ΄ (1833) και Ε΄ (1834-1838) Ιόνια Βουλή υπερασπίστηκε την ελευθεροτυπία και ζήτησε να καθιερωθεί η ελληνική γλώσσα ως επίσημο όργανο στα Επτάνησα, βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., σ. 9.

[38]. Θα ξανασυναντήσουμε τον Ιω. Σ. Άννινο πολύ αργότερα, το 1863, όταν θα εκλεγεί με το ψηφοδέλτιο των μεταρρυθμιστών βουλευτής στην τελευταία, τη ΙΓ΄ Ιόνια Βουλή, η οποία και θα ψηφίσει την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, σύμφωνα βέβαια με τα σχέδια της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής. Θα εκλεγεί, επίσης, μετά την Ένωση και θα είναι ένας από τους είκοσι Κεφαλονίτες βουλευτές, που θα εισέλθουν στην Ελληνική Βουλή (1864). Βλ. σχετικά Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Β΄, σσ. 602, 604.

[39].  Μετά, όμως, από τέσσερις περίπου μήνες, τον Αύγουστο του 1850, όταν η χολέρα θα «θερίζει» τους Κεφαλονίτες, ο Α. Καρούσος Σαντριβίλης θα προσβληθεί από την ασθένεια αυτή και θα πεθάνει σε ηλικία 35 ετών.