"ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΕΥΟΝΤΑΣ" ... ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΜΑΣ

Το κείμενο αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα kefalonizw, 25-30 Νοε. 2015.

          Κάθε τοπωνύμιο κουβαλάει μια ιστορία, που είναι συσχετισμένη με τη γύρω ζωντανή πραγματικότητα. Κάθε τοπωνύμιο κρύβει μέσα του ένα μυστικό, που δεν είναι ξεκομμένο από το συγκεκριμένο φυσικό και ιστορικό περίγυρο. Και μέσα σε αυτόν τον περίγυρο οφείλουμε να ανιχνεύσουμε τη λεξιλογική γένεση του τοπωνύμιου, το χρόνο και τις συνθήκες με την αλληλεπίδρασή τους που το δημιούργησαν. Με άλλα λόγια, το φυσικό περιβάλλον (διαμόρφωση του εδάφους, κλιματικές συνθήκες κ.λπ.) και η τοπική παράδοση και ιστορία (παραδόσεις, γεγονότα κ.λπ.) «ευθύνονται» για την ονοματοθεσία των τόπων μας. Με αυτή την έννοια οι λέξεις/τα τοπωνύμια γίνονται μάρτυρες για το χαμένο παρελθόν, καθώς ως «μεγάλες κουτσομπόλες», σύμφωνα με το χαρακτηρισμό ενός νεότερου διανοητή, μπορούν να μας οδηγήσουν στην πηγή της γένεσης.

          Για να δούμε, λοιπόν, τι έχουν να μας πουν – να μας «κουτσομπολεύσουν» - τα παρακάτω τοπωνύμια του νησιού μας.

Φισκάρδο

          Γνωστό σε όλους μας το Φισκάρδο στη βόρεια Κεφαλονιά. Αρχαίες μαρτυρίες ονομάτιζαν τον παραλιακό αυτόν τόπο Πάνορμος. Στα μεσαιωνικά χρόνια είναι γνωστό ότι το 1085 ο βασιλιάς των Νορμανδών Ροβέρτος Γυισκάρδος στην προσπάθειά του να επιτεθεί κατά του Βυζαντινού Κράτους κατέλαβε την Κεφαλονιά και προσάραξε στο σημερινό λιμάνι του Φισκάρδου, όπου και πέθανε.

          Αυτό το ιστορικό γεγονός έδωσε τη νέο τοπωνύμιο. Οι παλαιότεροι ήδη  γεωγράφοι συσχέτιζαν – και πολύ σωστά - το Φισκάρδο με το όνομα του Ροβέρτου Γυισκάρδου. Χρονικό του τέλους του 12^ου αιώνα έκανε λόγο για  portus Wiscardi (η αρχαιότερη μαρτυρία της νέας ονομασίας). Σε άλλο, μεταγενέστερο, κείμενο το τοπωνύμιο γράφεται ως Πιτζκάρδο. Ενδιαφέρουσες είναι οι παραλλαγές του τοπωνύμιου σε μεσαιωνικούς και νεότερους πορτολάνους. (Πορτολάνοι είναι χειρόγραφοι οδηγοί ναυσιπλοΐας εκείνων των εποχών).  Στον ελληνικό πορτολάνο του Τάγια αναγράφεται ως Πεσκάρδο ή Πισκάρδο.  Στον πορτολάνο του Οθωμανού Piri Reis (πρώτες δεκαετίες του 16^ου αιώνα) το λιμάνι ονομάζεται Πεσκάρντα. Σε χάρτες διαβάζουμε porto Guiscardo.

          Όλες αυτές, βέβαια, οι ονομασίες είναι παραφθορά της λέξης Γυισκάρδο. Επομένως ο θάνατος του Νορμανδού βασιλιά Ροβέρτου Γυισκάρδου ονομάτισε το γνωστό μας Φισκάρδο.

Αράκλι

          Τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας είναι τα εξής:

---Ο φυσικός-γεωγραφικός χώρος: Η κοιλάδα του Αρακλιού οριοθετείται από τους ορεινούς σχηματισμούς του Αίνου, της Άτρου, του Παλαιόκαστρου και του Παχνιού, ενώ προς τα βορειοανατολικά της, μεταξύ Άτρου και Παχνιού σχηματίζεται στενή δίοδος, το γνωστό Στενό ή Φαράγγι του Πόρου, μέσα από το οποίο ρέει προς το Ιόνιο πέλαγος ο χείμαρρος Βόχυνας. 

--- Σε χάρτες και κείμενα αναγράφεται το τοπωνύμιο Ηράκλειον και Αράκλειον.

--- Στη σημερινή κοιλάδα του Αρακλιού έχουν διασωθεί λείψανα αρχαίου κτίσματος και έχουν ανευρεθεί στην ευρύτερη περιοχή αρχαία νομίσματα των Πρόννων, όπου εικονίζεται το ρόπαλο του Ηρακλή.

          Η σημερινή κοιλάδα του Αρακλιού στο μακρινό παρελθόν ήταν λίμνη και κάποια χρονική στιγμή εκείνου του παρελθόντος το νερό της βρήκε διέξοδο προς τη θάλασσα μέσω του γνωστού Φαραγγιού του Πόρου. Έτσι, οι κάτοικοι των γύρω οικισμών εκμεταλλεύτηκαν τη γόνιμη τώρα περιοχή, αλλά και ήρθαν σε επαφή με το ανοιχτό Ιόνιο πέλαγος. Αυτές, προφανώς, οι αλλαγές ήταν ευεργετικές για τους εκεί πληθυσμούς, οι οποίοι πίστεψαν ότι αυτές συνέβησαν με την επέμβαση του Ηρακλή. (Κάτι ανάλογο πιστευόταν στα αρχαία χρόνια και στη Θεσσαλία με τα Στενά των Τεμπών και τη διοχέτευση μέσω αυτών του νερού της λίμνης της Θεσσαλίας στο Αιγαίο). Γι’ αυτό ακριβώς έκτισαν ιερό προς τιμή του Ηρακλή - ηράκλειον ιερόν- (τα ερείπια κτίσματος που παραπάνω αναφέραμε), και αποτύπωσαν το σωτήριο ρόπαλο του ήρωα στα νομίσματά τους.

          Με βάση τα παραπάνω καταλήγουμε ότι το τοπωνύμιο Αράκλι προέρχεται ετυμολογικά από τη λέξη Αράκλειον/Ηράκλειον και αυτή από τη λέξη Αρακλέας-ής/Ηρακλέας-ής. Η πρώτη μορφή της λέξης διατηρεί το αρχικό δωρικό Α- αντί για Η-, επειδή στην αρχαία Κεφαλονιά, σύμφωνα με τους ειδικούς, μιλιόταν μια μορφή της δωρικής διαλέκτου, η οποία αντί για –η- χρησιμοποιούσε –α-. Έτσι, η σημερινή λέξη Αράκλι, που διατηρεί το δωρικό Α-, δηλώνει τόπο που σχετίζεται με τον Ηρακλή και επομένως το τοπωνύμιο παραπέμπει σε λατρεία του αρχαίου ήρωα. Και αυτή ακριβώς η επιστημονική θεώρηση του τοπωνύμιου έχει σήμερα αποτυπωθεί στην περιοχή με γλυπτό που εικονίζει τον ήρωα Ηρακλή στην πάλη του με το λιοντάρι.

Ποθού

          Τοπωνύμιο στην Κατωή της Παλικής. Τα τοπωνύμια με κατάληξη σε –ού,  που υπάρχουν στην Κεφαλονιά (π.χ. Γραδού, Λαχού, Μολού κ.ά), δηλώνουν περιεκτικότητα, δηλαδή τόπο, που περιέχει αυτό που δηλώνει η πρωτότυπη λέξη, η λέξη δηλαδή από την οποία προέρχεται το τοπωνύμιο, όπως στην αρχαιοελληνική γλώσσα τα τοπωνύμια σε –ούς, (π.χ. Φοινικούς: ο τόπος που έχει πολλούς φοίνικες). Ποθού λοιπόν είναι ο τόπος, όπου φυτρώνουν πόθοι.  

          Πόθος στα αρχαιοελληνικά σημαίνει, εκτός από την επιθυμία, ένα  φυτό με το όνομα πόθος, που οι αρχαίοι Έλληνες το φύτευαν πάνω και δίπλα στους τάφους. Να σημειώσουμε εδώ ότι υπάρχει μαρτυρία του ιστοριοδίφη Ηλία Τσιτσέλη ότι στην τοποθεσία Ποθού εντοπίστηκαν αρχαίοι τάφοι. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, στην περιοχή εκείνη, που τα αρχαία χρόνια ήταν χώρος ταφής, να φύτρωναν πόθοι, η παρουσία των οποίων έδωσε το όνομά τους στην τοποθεσία και έτσι το  συγκεκριμένο τοπωνύμιο έφτασε μέχρι τις μέρες μας.

Κρανιά

          Είναι γνωστή σε όλους μας η περιοχή της Κρανιάς. Είναι επίσης γνωστή η αρχαία πόλη-κράτος Κράνη με την ακρόπολή της πάνω από τον Κούταβο και τα τείχη της στα Ραζάτα. (Αυτά που εντελώς λαθεμένα εξακολουθούμε να τα ονοματίζουμε «κυκλώπεια» τείχη).

          Είναι προφανής η συσχέτιση της λέξης Κρανιά από τη λέξη Κράνη· η πρώτη προέρχεται από τη δεύτερη λέξη.  Για το τοπωνύμιο Κράνη έχουν διατυπωθεί αρκετές εκδοχές. Σημειώνουμε τις τρεις αξιολογότερες:

---Η λέξη Κράνη προήλθε από το φυτό κρανιά, επειδή σε πολλά νομίσματα της αρχαίας Κράνης εικονίζεται τόξο, το οποίο κατασκευαζόταν από τα κλαδιά της κρανιάς. (Συνεκδοχικά κρανιά σήμαινε και το τόξο).

---Η λέξη σχετίζεται με την αρχαία λέξη κράνα, (απ’ όπου και η λέξη κρανίο), που σημαίνει κεφαλή. Κράνη δηλαδή είναι μια σπουδαία, κεφαλαιώδης περιοχή.

---Η λέξη κράνη είναι ο δωρικός τύπος της λέξης κρήνη, (αναφέραμε παραπάνω ότι στην αρχαία Κεφαλονιά μιλιόταν μια μορφή της δωρικής διαλέκτου, που χρησιμοποιούσε το –α- αντί για το -η-), δηλαδή πηγή, βρύση με τρεχούμενο νερό.

          Εμείς συμφωνούμε με την τελευταία εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το αρχαίο τοπωνύμιο Κράνη παραπέμπει σε  τρεχούμενο νερό. Και όλοι μπορούμε να αντιληφθούμε πόση σημασία είχε για τον αρχαίο κάτοικο το νερό. Άρα, δεν ήταν δύσκολο αυτό το σημαντικό στοιχείο, η ύπαρξη δηλαδή και λειτουργία μιας πηγής, να δώσει το όνομά της σε έναν τόπο, όπως άλλωστε συμβαίνει και σήμερα. Εξάλλου, όλοι γνωρίζουμε ότι στα ριζά του λόφου της αρχαίας ακρόπολης της Κράνης στον Κούταβο, ακόμη μέχρι σήμερα ρέουν οι αρχαίες πηγές πόσιμου νερού, οι γνωστές μας πηγές Αϊ-Γιάννη και Παπαδάτου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ζακυθηνός Διονύσιος, «Κεφαλληνίας ιστορικά και τοπωνυμικά», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, έτος ΣΤ΄ (1929), σσ. 183-202.

Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο – Αρχείο Χαρτογραφίας του ελληνικού χώρου, Δύο χειρόγραφοι ελληνικοί πορτολάνοι, έκδοση ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003.

Καλλιγάς Πέτρος, «Ιερό Δήμητρας και Κόρης στην Κράνη Κεφαλονιάς», Αρχαιολογική Εφημερίς, 1978, σσ. 136-146.

Μαρινάτος Σπυρίδων, Κεφαλληνία. Ιστορικός και αρχαιολογικός περίπατος, έκδοση Τ.Ε.Τ. Κεφαλληνίας, 1962.

Μηλιαράκης Αντώνιος, Γεωγραφία νέα και αρχαία του νομού Κεφαλληνίας, Αθήνησιν 1890.

Μοσχόπουλος Γεώργιος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τομ. Α΄, Αθήνα 1985.

Παρτς Ιωσήφ, Κεφαλληνία και Ιθάκη. Γεωγραφική μονογραφία, εξελληνισθείσα υπό Λ. Γ. Παπανδρέου, εν Αθήναις 1892.

Πετράτος Πέτρος, «Από τον Ηρακλή στο Δράκοντα. Αράκλι και Στενό του Πόρου», Πρακτικά «Συνεδρίου για τα Γράμματα, την Ιστορία και την Λαογραφία της περιοχής των Πρόννων», (Πόρος κεφαλονιάς, 8-11 Σεπτεμβρίου 2005), Πόρος – Κεφαλονιά 2007, σσ. 379-391.

Πετράτος Πέτρος, «Αρχαιοπινή στοιχεία στο καθημερινό λεξιλόγιο της Κεφαλονιάς», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου «Το κεφαλονίτικο γλωσσικό ιδίωμα», (Αργοστόλι, 13 Οκτωβρίου 2007), Σύνδεσμος Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης, Αργοστόλι 2012, σσ. 97-117.

Τσιτσέλης Ηλίας, Συλλογή ονοματοθεσιών της νήσου Κεφαλληνίας μετά ιστορικών, τοπογραφικών και αρχαιολογικών σημειώσεων, εν Αθήναις 1877.

Λεξικά αρχαιοελληνικής και νεοελληνικής γλώσσας.