ΜΑΪΟΣ ΤΟΥ 1453. Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

                                                                                                                Αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα kefalonizw, τέλη Μαΐου 2016.
 

          Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τον Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή είναι ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα της ευρασιατικής αλλά και της παγκόσμιας Ιστορίας. Και η επίδραση που είχε τόσο στην ελληνική όσο και στην ευρωπαϊκή πορεία ήταν σημαντική.

          Ωστόσο, όταν συζητάμε για την άλωση της Πόλης και την κατάλυση του Βυζαντινού κράτους, πρέπει να έχουμε υπόψη τις εξής πραγματικότητες:

---H έναρξη του 15^ου αιώνα έβρισκε το οθωμανικό κράτος εγκατεστημένο στην Ευρώπη, δυνατό και έτοιμο για νέες προελάσεις, και το βυζαντινό, παρά την ανασύνταξη των κρατικών του δυνάμεων, αδύναμο να αντιμετωπίσει τους νέους κινδύνους.

---Στο Βυζάντιο η κοινωνική εξαθλίωση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού είναι γεγονός. Οι αγρότες και τα αστικά λαϊκά στρώματα, εξαχρειωμένα δεν παίζουν κανένα πολιτικό ρόλο, εκτός από μια μικρή περίοδο πριν από την άλωση, που θα αντιταχθούν στα ενωτικά σχέδια της αυτοκρατορικής εξουσίας. Οι εμποροναυτικές ιταλικές πόλεις (Βενετία, Γένουα) έχουν εισχωρήσει στη βυζαντινή οικονομία, η οποία όμως βρίσκεται στο δρόμο της κατάρρευσης.

---Οι Παλαιολόγοι, που έχουν την αυτοκρατορική εξουσία, στρέφονται προς τη Δύση για βοήθεια. Η επικρατέστερη δηλαδή μερίδα της βυζαντινής αριστοκρατίας, που έχει μαζί της και την παλαιολόγεια δυναστεία, είναι δυτικόφιλη και δεν αρνείται την ένωση των Εκκλησιών, την υποταγή ουσιαστικά της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον Πάπα. Οι συνεννοήσεις για την ένωση των Εκκλησιών θα επισημοποιηθούν με τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας το 1439 – κάτι που δίνει την ευκαιρία στην ορθόδοξη Εκκλησία να διαφοροποιηθεί από την κρατική εξουσία και να κρατήσει γύρω της το σύνολο σχεδόν του χριστιανικού πληθυσμού.

---Στο μεταξύ όλο και συρρικνώνεται εδαφικά το Βυζαντινό κράτος: Η ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης περνά από τους ευγενείς βυζαντινούς άρχοντες στους Βενετούς, από τους οποίους θα την πάρουν (1430) οι Οθωμανοί. Το Άγιο Όρος συνθηκολογεί με τους Οθωμανούς, καθώς φαίνεται ότι η μοναστική κοινότητα ενδιαφέρεται να εξασφαλίσει τη δική της ασφάλεια έστω και υπό αλλόδοξο ηγεμόνα. Το δουκάτο Αθήνας και Θήβας και το Δεσποτάτο του Μυστρά δέχονται αναγκαστικά την επικυριαρχία του σουλτάνου, ενώ το Δεσποτάτο της Ηπείρου διαλύεται.

---Δέκα χρόνια πριν από την τελευταία πολιορκία της Πόλης (1452-53), οι Οθωμανοί Τούρκοι είναι ήδη κυρίαρχοι στη Βαλκανική: το 1444 συντρίβουν στη Βάρνα της Βουλγαρίας τον ενωμένο στρατό χριστιανών ηγεμόνων, που ο Πάπας είχε οργανώσει, και το 1448 στο Κοσσυφοπέδιο εξουδετερώνουν και την τελευταία προσπάθεια της χριστιανικής πλευράς.

---Οι μόνοι που συνεχίζουν να αντιστέκονται στους Τούρκους είναι οι (χριστιανοί τότε) Αλβανοί: με ηγέτη τους τον Γεώργιο Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη  θα απωθήσουν τις τουρκικές επιθέσεις πολεμώντας ηρωικά μέχρι το 1468, μετά δηλαδή και από την άλωση της Πόλης.

---Σε αυτήν τη σύρραξη χριστιανών της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης με τους μουσουλμάνους Οθωμανούς οι Βυζαντινοί όχι μόνο μένουν ουδέτεροι, αλλά ο αυτοκράτοράς τους Ιωάννης Η΄ ο Παλαιολόγος συνεχίζει να στέλνει δώρα στον Τούρκο σουλτάνο Μουράτ Β΄, προκειμένου να διασκεδάσει τις υποψίες του, καθώς περιμένει βοήθεια από τη Δύση.

---Η Κων/πολη εκείνη την εποχή έχει χάσει την παλιά αίγλη της. Βρίσκεται σε παρακμή, καθώς είναι μια πόλη αραιοκατοικημένη - όπου έχει αυξηθεί το «ξένο», το λατινικό στοιχείο (Βενετοί, Γενουάτες), που κατοικούσαν στα παράλια του Γαλατά και είχαν δική τους πολιτική διοίκηση. Ακόμη και Τούρκοι είχαν τη δική τους συνοικία και τζαμί μα αυτόνομη διοίκηση - με ερειπιώνες, με λίγα παλιά μνημειακά οικοδομήματα να διατηρούνται

--- Το τέλος, όμως, της βυζαντινής πρωτεύουσας είναι προδιαγραμμένο, καθώς είναι αδύνατο ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ ο Παλαιολόγος να αντιμετωπίσει την πιο ισχυρή στρατιωτική μηχανή της εποχής του, που εκείνη τη χρονική στιγμή διευθύνει ο 23χρονος Μωάμεθ Β΄.

---Οι δυνάμεις είναι άνισες. Πολλαπλάσιοι σε αριθμό οι Οθωμανοί (περίπου 300.000), διαθέτουν επίσης ένα νέο όπλο, το πυροβολικό, με φοβερή καταστροφική δύναμη. Αντίθετα, οι υπερασπιστές της Πόλης είναι ολιγάριθμοι, περίπου 8.000, από τους οποίους οι μισοί σχεδόν είναι «ξένοι», Λατίνοι, Βενετοί, Καταλανοί και λίγοι Τούρκοι υπό τον Ορχάν (ετεροθαλή αδελφό του Μωάμεθ, ανταπαιτητή του θρόνου). Άλλωστε, αρχιστράτηγο ορίζει ο αυτοκράτορας τον Γενουάτη Ιουστινιάνι. Πάντως, δεν είναι αρκετοί, για να σώσουν την Πόλη. Παράλληλα, το Δεκέμβριο του 1452 μέσα στην ίδια την Αγία Σοφία με κοινή λειτουργία ορθόδοξων και καθολικών οριστικοποιείται η ένωση των Εκκλησιών.

---Σε όλο το διάστημα μέχρι το Μάιο του 1453 ο Γεώργιος Σχολάριος-Γεννάδιος καταφερόμενος κατά των ενωτικών, συμπαρασύρει το ορθόδοξο πλήθος, που φανατικά διαδηλώνει στους δρόμους της Πόλης κατά του Πάπα και των Λατίνων, χωρίς να φαίνεται πως υπολογίζει την άμεση τουρκική απειλή. Στο δίλημμα του τι έπρεπε να σωθεί, η Αυτοκρατορία ή η Ορθοδοξία, προτιμούσε τη δεύτερη, θυσιάζοντας την πρώτη. Ταυτόχρονα τμήμα της ορθόδοξης άρχουσας τάξης με κύριο εκπρόσωπο το συγκλητικό Λουκά Νοταρά (ο οποίος παραταύτα πολέμησε γενναία) διαδίδει τη θέση της ότι είναι προτιμότεροι οι Οθωμανοί Τούρκοι από τους Λατίνους του Πάπα.

---Πάντως, εκείνο που εξάγεται από τη μελέτη όλων σχεδόν των πηγών (ελληνικών και ξένων – δυτικών ή τουρκικών) είναι: α) τον αγώνα για την υπεράσπιση της Πόλης το 1453 τον έδωσαν πρωταρχικά οι Λατίνοι και μαζί τους κάποιοι Βυζαντινοί με επικεφαλής τους τον αυτοκράτορά τους Κωνσταντίνο, και β) η Πόλη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών όχι εξολοκλήρου με τα όπλα, αλλά και με κάποια συνθηκολόγηση με τον Μωάμεθ (ίσως από ομάδα ανθενωτικών) ερήμην του αυτοκράτορα, ο οποίος έπεσε πολεμώντας πάνω στα τείχη.

---Το ότι μετά την άλωση ο Πορθητής Μωάμεθ συνεργάστηκε και ανέδειξε σε αξιώματα ορθόδοξους ανθενωτικούς έχει τη σημασία του. Γι’ αυτό ακριβώς δεν ήταν τυχαίο που επέλεξε ως πρώτο μετά την άλωση πατριάρχη τον ανθενωτικό Γεώργιο Σχολάριο-Γεννάδιο. Όπως επίσης αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι ένα χρόνο μετά την άλωση, το 1454, ο Μωάμεθ επισκέπτεται στο Μυστρά τον αδελφό του αυτοκράτορα Κων/νου, τον Δημήτριο, από τον οποίο ζήτησε και έλαβε ως σύζυγό του την κόρη του Θεοδώρα…

Επιλογικά:

---Η άλωση της Κων/πολης και η διάλυση του Βυζαντίου δεν έφερε το τέλος του Μεσαίωνα, όπως συνήθως πιστεύεται. Και τούτο γιατί πολύ πριν από το 1453 τα νεοτερικά στοιχεία είχαν ήδη εμφανιστεί και γονιμοποιούσαν το ιστορικό γίγνεσθαι: η κίνηση που θα ονομαστεί Αναγέννηση έχει ήδη ανοίξει το δρόμο της, οι Ευρωπαίοι έχουν ήδη ξεκινήσει τα υπερατλαντικά και υπερωκεάνια ταξίδια τους, ανακαλύπτοντας νέους τόπους, άλλους ανθρώπους και πρωτόγνωρα προϊόντα.

---Για τους Οθωμανούς Τούρκους η άλωση τους χάρισε μια παλιά αυτοκρατορική πόλη, η κατάκτηση της οποίας τους χάρισε τη μονιμότητά τους στην ευρωπαϊκή ήπειρο, εξασφαλίζοντας έτσι ένα σταθερό προγεφύρωμα στον ευρωπαϊκό χώρο και κόσμο. Αλλά και η ίδια η Κων/πολη γνώρισε κάτω από την οθωμανική κυριαρχία μια νέα εποχή ανάπτυξης και ευημερίας.                            

---Η ανατολική Ευρώπη μετά την άλωση αποχωρίζεται/απομακρύνεται από τη Δύση, από την πνευματική και καλλιτεχνική αναγέννηση και την επιστημονικοτεχνολογική εξέλιξη δηλαδή. Ο οθωμανικός δεσποτισμός για μεγάλο διάστημα θα παραμείνει εμπόδιο ανάπτυξης και προόδου στον ελλαδικό χώρο.

---Η άλωση δρομολόγησε γρήγορες εξελίξεις σε ένα μεγάλο χριστιανικό κομμάτι, στη Ρωσία: εδώ θα συνεχίσει να ζει αλώβητη η ορθόδοξη πίστη και παράδοση μετά την υποταγή της Νέας Ρώμης (Κων/πολης) στους Λατίνους. Θα παίξει το ρόλο του κληρονόμου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό και θα αυτοτιτλοφορηθεί «Τρίτη Ρώμη» και θα ενσωματώσει το βυζαντινό δικέφαλο αετό στα επίσημα κρατικά της εμβλήματα. Ιδιαίτερα μετά την αποκομμουνιστικοποίηση της χώρας θα διεκδικεί δικαιώματα…..

---Η συνειδητοποίηση της αναμενόμενης κατάρρευσης του Βυζαντίου μαζί με το αυξανόμενο αντιλατινικό ρεύμα του λαϊκού στοιχείου έφερε σταθερά στην επιφάνεια το κύτταρο του ελληνισμού, που είχε πρωτοεμφανιστεί μετά την πρώτη κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας το 1204. Και αργότερα κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το ελληνικό στοιχείο θα διαμορφώσει τα εθνικά του χαρακτηριστικά.

EΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

--Ζακυθηνός Δ., Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η Τουρκοκρατία, Αθήναι 1954.

--Λουγγής Τ., Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Β΄, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2011.

--Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Γ΄, εκδ. Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1981.

--Πανεπιστήμιο του Καίμπρτζ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ. Α΄, μτφρ. Ντουντού Σαούλ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1979.

--Ράνσιμαν Στ., Άλωση Κωνσταντινουπόλεως 1453, μτφρ. Ν. Κ. Παπαρρόδου, εκδ. Μπεργαδή, Αθήναι 1972.

--Σλουμβέρζε Γ., Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η πολιορκία και άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων τω 1453, μτφρ. Σπ. Λάμπρου, εν Αθήναις 1914.

--Σπυρόπουλος Π., Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως 29 Μαΐου 1453, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991.

--Τωμαδάκης Ν., Οι συγγραφείς της Αλώσεως (1453), Αθήναι 1969.