ΓΙΕΓΚΟΡ ΜΕΤΑΞΑΣ, ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΗΣ ΣΤΟ ΣΤΟΛΟ ΤΟΥ ΟΥΣΑΚΩΦ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ

Δημοσιεύτηκε στο συλλογικό τόμο του Κέντρου Μελετών Ιονίου

Επτάνησος Πολιτεία 1800-1807, Μνήμη Σπ. Λουκάτου, Αθήνα 2016, σσ. 475-484.

        Η Ρωσία επίσημα ως κράτος σχετίζεται με το Ιόνιο και τα νησιά του ακριβώς στο γύρισμα του 18^ου προς το 19^ο αιώνα (1798-1800). Ήταν τότε που η τσαρική Ρωσία του Παύλου Α΄ (1796-1801) συνεργάστηκε με τη μόνιμη αντίπαλό της Οθωμανική Αυτοκρατορία του Σελίμ Γ΄, προκειμένου να αποκρούσουν μαζί τον επικίνδυνο στρατιωτικά και προπάντων ιδεολογικά  Μ. Ναπολέοντα,[1] καθώς ο τελευταίος είχε καταστεί με το στρατό του ο φορέας των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης έξω από τη Γαλλία. Έπρεπε, λοιπόν, τότε να απομακρυνθούν οι Γάλλοι από τα Επτάνησα,[2] καθώς υπήρχε ο φόβος της διάδοσης των νεωτερικών ιδεών στη διπλανή οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα. Αλλά και καθώς ήταν τα Επτάνησα, λόγω της στρατηγικής τους σημασίας, ορμητήριο για οποιαδήποτε επακόλουθη επιχείρηση εναντίον της Αιγύπτου, των Βαλκανίων και της Μαύρης Θάλασσας, ζωτικών χώρων της σουλτανικής και τσαρικής ηγεμονίας, υπήρχε ο φόβος να αλλάξει ο Ναπολέοντας το status quo της ευρύτερης περιοχής.[3]  

          Την ευθύνη της εκστρατείας στη Μεσόγειο και την εκδίωξη των Γάλλων από τα νησιά του Ιονίου ανέλαβε τα τέλη Αυγούστου του 1798[4] ο Ρώσος αντιναύαρχος Φιοντόρ (Θεόδωρος) Φιοντόροβιτς Ουσακώφ,[5] κάτω από τις διαταγές του οποίου τέθηκε και η οθωμανική ναυτική μοίρα υπό τον Καντίρ μπέη.  Οι διαπραγματεύσεις της ρωσικής αντιπροσωπίας με την Πύλη προέβλεπαν την έξοδο του ενωμένου ρωσοτουρκικού στόλου από τον Ελλήσποντο με κατεύθυνση προς το Ιόνιο, προκειμένου να συγκρουστεί με τις εκεί γαλλικές  δυνάμεις κατοχής· σε ενδεχόμενη ανάγκη μπορούσε να αξιοποιηθεί και η σύμπραξή του – κάτι που το απέφυγε ο Ουσακώφ - με τον αγγλικό στόλο της Μεσογείου, ο οποίος ωστόσο επιβουλευόταν τα Ιόνια νησιά [6].  Δε δεσμεύθηκε, όμως, ο Ουσακώφ να  προσθέσει τα νησιά στις κτήσεις του σουλτάνου στην περίπτωση της εκδίωξης των Γάλλων από αυτά, αλλά συμφωνήθηκε η από κοινού προστασία τους από τις δυο Δυνάμεις και μόνο προσωρινά.[7]

          Η συνεργασία των δύο στόλων, του ρωσικού και του οθωμανικού, δεν παρουσίασε δυσκολίες. Η Ρωσία, βέβαια, είχε στο μεταξύ χαράξει το μεσογειακό της ρόλο και είχε αυτοαναγορευθεί προστάτης των ορθόδοξων υπόδουλων πληθυσμών.[8] Άλλωστε, δεν ήταν τυχαία η διακίνηση στα Επτάνησα, εκτός από την προκήρυξη του Ουσακώφ, και  εγκυκλίου του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ προς τους ορθόδοξους Επτανήσιους για σύμπραξη με τον αναμενόμενο συμμαχικό ρωσοτουρκικό στόλο εναντίον των «άθεων» Γάλλων. Ενωμένοι, λοιπόν, οι Ρωσότουρκοι εκδίωξαν τους δημοκρατικούς Γάλλους από τα Επτάνησα και από τους πρώτους μήνες του 1799 ανέλαβαν αυτοί ως νέοι κυρίαρχοι. Σε όλα τα Επτάνησα αποκαταστάθηκε το παλιό αριστοκρατικό καθεστώς, το οποίο είχε καταργηθεί από τους Γάλλους. Τον Απρίλιο του 1799 ανακοινώνεται από τον Ουσακώφ ότι τα Ιόνια νησιά θα αποτελέσουν ενιαίο κρατικό σχηματισμό με έδρα της κεντρικής κυβέρνησης την Κέρκυρα. Η Γερουσία, της οποίας τα μέλη προέρχονταν από  όλα τα νησιά, θα αναλάμβανε να συντάξει το προσωρινό Σύνταγμα της Πολιτείας, η οποία έμελλε να αποτελέσει το πρώτο αυτόνομο ελληνικό κρατικό μόρφωμα των νεότερων χρόνων. Κι αυτό ήταν το θετικό αποτέλεσμα αυτής της ρωσοτουρκικής επέμβασης. Πράγματι, το Μάρτιο του 1800 η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέγραψαν τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, με την οποία αποφασιζόταν ότι τα Ιόνια νησιά αποτελούσαν ενιαίο κράτος, με την ονομασία «Επτάνησος Πολιτεία» ή και «Πολιτεία των Ηνωμένων Επτά Νήσων», κάτω από την επικυριαρχία του Σουλτάνου.[9]  Αφού, λοιπόν, τακτοποιήθηκε η νέα κατάσταση στα νησιά του Ιονίου, η ρωσική μοίρα με τον Ουσακώφ στράφηκε προς την Ιταλία σε πολεμικές ενέργειες εναντίον των Γάλλων, αλλά τελικά με τσαρική διαταγή αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις επιχειρήσεις και να επιστρέψει στη Μαύρη Θάλασσα  με προορισμό τη Σεβαστούπολη της Κριμαίας (Οκτώβριος του 1800).[10]  

    

          Όταν ο Ουσακώφ ξεκίνησε την εκστρατεία του στη Μεσόγειο ως αρχηγός του ενωμένου ρωσοτουρκικού στόλου, είχε μαζί του τον κεφαλονίτικης καταγωγής υπολοχαγό Γιεγκόρ (Γεώργιο) Μεταξά. Για τον τελευταίο δε γνωρίζαμε τίποτε, καθώς δεν είχε μέχρι τώρα αναφερθεί το όνομα και η δράση του στην ελληνική βιβλιογραφία. Μια πρώτη αναφορά στο όνομά του έγινε στο μεταφρασμένο στα ελληνικά (το 2002) βιβλίο του Ευ. Τάρλε,[11] όπου ο τελευταίος στο «Προλογικό σημείωμά» του μας ενημερώνει ότι μια από τις βασικές πηγές του έργου του ήταν «οι Σημειώσεις του υποπλοίαρχου Γρηγόρη[12] Μεταξά,[13] [οι οποίες] εκδόθηκαν στην πλήρη τους μορφή για πρώτη φορά το 1915 από τον Β. Ιλίνσκι [αλλά] παρέμειναν τότε απαρατήρητες».[14] Πρόκειται για μια σημαντική και αναντικατάστατη ιστορική πηγή, καθώς ο Μεταξάς καταγράφει σχεδόν καθημερινά στις Σημειώσεις του περιστατικά και γεγονότα, των οποίων υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας ή και «δράστης» κατά την κατάληψη των Επτανήσων από το ρωσοτουρκικό στόλο.[15]

          Βιογραφικά στοιχεία για τον Μεταξά αντλούμε από δημοσίευμα του συλλογικού βιβλίου Βιβλιοθήκη της Σχολής Ευελπίδων του Ουσακώφ, που παραπάνω αναφέραμε[16] και από τον «Πρόλογο» των Σημειώσεων γραμμένο από τον Β. Ιλίνσκι. Ο Γιεγκόρ Μεταξάς του Παύλου γεννήθηκε το 1774 (ή 1775)[17] στην Κρήτη,[18] όπου τότε ενδεχομένως βρισκόταν η οικογένειά του. Ο πατέρας του Παύλος είχε γεννηθεί στην Κεφαλονιά,[19] αλλά δε γνωρίζουμε κάτι άλλο γι’ αυτόν.  Φαίνεται, πάντως,  ότι μέσα στα αμέσως επόμενα χρόνια η οικογένεια Μεταξά εγκαταστάθηκε στη Ρωσία. Την 1^η Ιανουαρίου 1785 ο Γιεγκόρ εγγράφηκε στην ομάδα των ξένων ομόθρησκων Ευελπίδων και το 1789 (ή 1790)[20]  αποφοίτησε με το βαθμό του gardemarine. Αφού έλαβε τον Ιανουάριο του 1791 το βαθμό του αρχικελευστή, τοποθετήθηκε στο στόλο της Μαύρης Θάλασσας υπό τις διαταγές του υποναυάρχου Ουσακώφ. Τότε συμμετείχε (με το πλοίο «Κόμης Βλαδίμηρ») στη σύγκρουση του ρωσικού με τον οθωμανικό στόλο στο ακρωτήριο Καλιάκρια (της σημερινής Βουλγαρίας), το 1793 με τη φρεγάτα «Άγιος Ιερώνυμος» πήρε μέρος στις περιπολίες στα παράλια της Σεβαστούπολης, το 1798 συμμετείχε στις μάχες της Βάρνας και γενικότερα μέχρι το 1798 συμμετείχε σε διάφορες δραστηριότητες του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, ενώ από το Νοέμβριο του 1795 είχε πάρει το βαθμό του υπολοχαγού.

          Στο μεταξύ, είχε αποκτήσει την εμπιστοσύνη του Ουσακώφ. Γι’ αυτό και ο  τελευταίος ζήτησε και τον πήρε μαζί του στην εκστρατεία στη Μεσόγειο. Έτσι, ο κεφαλονίτικης καταγωγής υπολοχαγός συνόδευσε  στην Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 1798 με το πλοίο «Άννα Μαρία Μαγδαληνή» το Ρώσο υποναύαρχο, ο οποίος συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους της Πύλης για την κοινή ρωσοτουρκική κάθοδο στη Μεσόγειο.[21] Ο Ουσακώφ, μάλιστα, ενόψει της εκστρατείας τοποθέτησε τον Μεταξά ως γνώστη της τουρκικής γλώσσας στη ναυαρχίδα της οθωμανικής μοίρας, για να τον ενημερώνει για τα σήματα και την πορεία της τελευταίας.[22]

          Κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων στο Ιόνιο ο Μεταξάς πήρε μέρος ιδιαίτερα στις αποβατικές ενέργειες των Κυθήρων και της Ζακύνθου και τιμήθηκε με το παράσημο της Αγίας Άννας Γ΄ βαθμού,[23] είχε την ευθύνη των συνομιλιών με τον Αλή πασά, και πήρε μέρος  στην πολιορκία της Κέρκυρας και στην κατάληψη της νησίδας Βίδο. Μετά την κατάληψη των Επτανήσων και ενώ ο Ουσακώφ έπαιρνε το δρόμο της επιστροφής, ο Μεταξάς μετακινήθηκε προς το μέτωπο της Ιταλίας και της Αδριατικής, όπου δραστηριοποιήθηκε για δέκα περίπου χρόνια κάτω από τις διαταγές αρχικά του πλοιάρχου Σορόκιν (1800-1806) και έπειτα του ναυάρχου Σενιάβιν (1806-1810).  Κατά την περίοδο 1800-1804 με τη φρεγάτα «Άγιος Μιχαήλ» κινήθηκε ανάμεσα στη Νάπολη και το Παλέρμο και από τη Νάπολη έπλευσε προς την Κέρκυρα· το 1805 με τις φρεγάτες «Ποσπέσνι» και «Κρέπκι» έπλευσε από την Κέρκυρα προς τη Μεσίνα και τη Νάπολη· κατά την τριετία 1806-1808 με τη φρεγάτα «Αβτροήλ» ανέβηκε στην Αδριατική και κινήθηκε ανάμεσα στην Κέρκυρα και την Τεργέστη· και στην περιοχή της τελευταίας παρέμεινε και την επόμενη διετία (1809-1810) διευθύνοντας τη φρεγάτα «Μιχαήλ», ενώ από το 1809 είχε πάρει το βαθμό του υποπλοιάρχου. Τελικά, ο Μεταξάς αποχώρησε από το πολεμικό μέτωπο το 1811, οπότε και αναχώρησε από την Τεργέστη, για να επιστρέψει οδικώς στην πόλη Νικολάγιεβ. Και στις 11 Ιουνίου 1814 απολύθηκε από το Πολεμικό Ναυτικό με το βαθμό του αντιπλοιάρχου μετά από αίτησή του για λόγους υγείας, αφού έδωσε «όρκο για την αιώνια υπηκοότητα στη Ρωσία».[24]

          Ο Γ. Μεταξάς είναι πια μια γνωστή προσωπικότητα της ρωσικής κοινωνίας. Όντας «ένας από τους ήρωες της Μεσογειακής εκστρατείας»,[25] παρασημοφορημένος δύο τουλάχιστο φορές, δέχεται την εκτίμηση της Πολιτείας και έχει πετύχει την κοινωνική καταξίωση. Είναι συνομιλητής και καλός φίλος σοβαρών προσωπικοτήτων της Μόσχας, ενώ συνδέεται με αδελφική φιλία με τον Ιωάννη Καποδίστρια, σημαντικότατο τότε κρατικό αξιωματούχο.[26] Αυτά ακριβώς τα «προσόντα» θα του φανούν χρήσιμα στην υπόλοιπη περίοδο της ζωής του, όταν θα αντιμετωπίσει οικονομικά κυρίως προβλήματα. 

          Εγκαταστημένος πια στη Μόσχα, είναι μάλλον βέβαιο ότι το 1813 με 1814 αποφασίζει να δημιουργήσει οικογένεια.[27]  Παντρεύεται τη Μαρία του Φιοντόρ, με την οποία αποκτά δύο παιδιά, την Ελισάβετ και τον Σπυρίδωνα, τον οποίο βάφτισε ο Ιωάννης Καποδίστριας. Φαίνεται, ωστόσο, ότι η οικονομική κατάσταση του απόστρατου αντιπλοιάρχου δεν είναι καλή. Η χαμηλή σύνταξή του, σε συνδυασμό με την έλλειψη γεωργικής έκτασης και με την αρρώστια της συζύγου του, δεν του επιτρέπει να είναι πάντα συνεπής με τους πιστωτές του. Αρκετές φορές τον σώζουν από τη σίγουρη λόγω χρεών φυλάκιση οι υψηλοί φίλοι του.[28] Και αυτή η άσχημη οικονομική κατάσταση φαίνεται ότι «συνόδευσε» μετά το θάνατο του Μεταξά (η σύζυγός του Μαρία είχε πεθάνει πριν από αυτόν το 1834 σε ηλικία 60 χρονών) και τα παιδιά του – οπωσδήποτε πάντως την κόρη του, η οποία το 1861 (ηλικίας 47 χρονών) με επιστολή της προς το Σύλλογο Λογοτεχνών ζητά οικονομική βοήθεια.[29]

          Από την παραπάνω επιστολή πληροφορούμαστε επιπλέον ότι ο Μεταξάς κατά τη διάρκεια της αποστρατείας του επιδόθηκε στη συγγραφή. Αν και οι Β. Α. Μασκώβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ εκτιμούν ότι το συγγραφικό ταλέντο του Μεταξά δεν αναγνωρίστηκε από τους συγχρόνους του,[30]  φαίνεται πάντως ότι αργότερα ο Μεταξάς κατατάχθηκε στο χώρο των συγγραφέων, αφού η κόρη του απευθύνθηκε στο Σύλλογο Λογοτεχνών για οικονομική βοήθεια.  Το 1813 εξέδωσε το φυλλάδιο με τίτλο Πυρκαγιά της Μόσχας το 1812 και το 1820-1821 το έργο με τίτλο Ελληνικά συμβάντα σε δύο μέρη, ενώ άφησε ανέκδοτο χειρόγραφο με τίτλο Σημειώσεις του Ρώσου αξιωματικού του στόλου της Μαύρης Θάλασσας επί του Ουσακώφ.[31]

           Τα δύο τελευταία ενδιαφέρουν ιδιαίτερα την ελληνική πλευρά, γι’ αυτό και επιβάλλεται να μελετηθούν, καθώς είναι αναμενόμενο ότι θα δίνουν νέα στοιχεία και ενδιαφέρουσες εκτιμήσεις για τα θέματα που πραγματεύονται. Ειδικότερα το τελευταίο έργο αποτελεί τη μοναδική ίσως πηγή πληροφοριών για τη ρωσική παρουσία και δράση στη Μεσόγειο κατά την περίοδο 1798-1800.[32] Εκείνη την περίοδο ο Μεταξάς κατέγραφε γεγονότα και σημείωνε κρίσεις και εκτιμήσεις, ενώ αργότερα στη Μόσχα ξαναδούλεψε το υλικό του, το οποίο με τις αναγκαίες προσθήκες και προσαρμογές πήρε την τελική του μορφή τη δεκαετία του 1820,[33] για να εκδοθεί το 1915 από τον Β. Ιλίνσκι. Μια απλή παράθεση των Περιεχομένων του βιβλίου αυτού φανερώνει τη αξία του ως μοναδικής ιστορικής πηγής:

Κεφ. 1: Πολιτικά αίτια πραγματοποίησης της αποστολής. Η έξοδος του ρωσικού στόλου από τη Σεβαστούπολη. Άφιξη στο Μπουγιούκ-ντερ. Υποδοχή του Ουσακώφ από τους Οθωμανούς. Οθωμανικές θαλάσσιες δυνάμεις.

Κεφ. 2: Αναχώρηση από το Μπουγιούκ-ντερ. Κωνσταντινούπολη. Δαρδανέλια. Η ένωση με τις οθωμανικές δυνάμεις. Καταγραφή του Αρχιπελάγους.

Κεφ. 3: Κατάληψη από τον ενωμένο στόλο των νησιών του Ιονίου. Κατάληψη Κυθήρων. Ιστορία του νησιού. Κατάληψη της Ζακύνθου. Χαρακτηριστικά της γαλλικής κατοχής.

Κεφ. 4: Υποδοχή του Ουσακώφ από τους Ζακυνθινούς. Τρόπος διοίκησης και οδηγίες για τις επόμενες δραστηριότητες. Ιστορία της Ζακύνθου.

Κεφ. 5: Κατάληψη της Κεφαλονιάς. Υποδοχή του Ουσακώφ από τους Κεφαλονίτες. Η γαλλική προκήρυξη-έκκληση προς τους κεφαλονίτες. Ιστορία της Κεφαλονιάς. Κεφ. 6: Οι ενέργειες του πλοιάρχου Σενιάβιν κατά της Λευκάδας. Κατάληψη του νησιού. Ενέργειες των Τούρκων και τα μέτρα του Ουσακώφ. Υποδοχή του Ουσακώφ από τους Λευκαδίτες. Χαρακτηριστικά των κατοίκων και ο πολιτισμός τους.

Κεφ. 7: Βιογραφικό του Αλή πασά Ιωαννίνων.

Κεφ. 8: Θυμός του Αλή πασά για την κατοχή από τους Γάλλους. Προστασία των κατοίκων της Πάργας από τον Ουσακώφ. Παραχώρηση από τον Μεταξά του νησιού της Λευκάδας στον Αλή πασά. Η συνομιλία Μεταξά-Αλή-πασά για τον Ουσακώφ. Κεφ. 9: Ο Αλή-πασάς προδίδει τους Γάλλους. Προσπάθεια του Αλή-πασά να εξαπατήσει τον Ουσακώφ.

Κεφ. 10: Οι ενωμένες δυνάμεις στην Κέρκυρα και η πολιορκία των οχυρών. Η δύσκολη θέση του Ουσακώφ και η βοήθεια από τον Μεταξά.

Κεφ. 11: Προσπάθεια κατάληψης της Κέρκυρας από τη στεριά. Η έξοδος των Γάλλων. Ανταλλαγή αιχμαλώτων. Η άφιξη των δυνάμεων του Σαρόκιν.

Κεφ. 12: τα χαρακτηριστικά του στρατάρχη Ουσακώφ. Η άφιξη του Πουστόσκιν από τη Σεβαστούπολη με βοήθεια. Σπάσιμο της πολιορκίας από το γαλλικό πλοίο «Le Genereux». Δεύτερη παραχώρηση στον Αλή-πασά από τον Μεταξά. Επίσκεψη του Αλή-πασά στο ρωσικό στόλο.

Κεφ. 13: Άφιξη του Καβαλιέρου Μίσερ. Άφιξη του αλβανικού αποσπάσματος και τα χαρακτηριστικά του. Προετοιμασία για την τελική επίθεση εναντίον της Κέρκυρας. Κεφ. 14: Προετοιμασία για την έφοδο στο νησί Βίδο. Προετοιμασία του πυροβολικού. Η μεγαλοψυχία των Ρώσων. Κατάληψη του νησιού Βίδο.

Κεφ. 15: Συνομιλίες για την παράδοση της Κέρκυρας. Παράδοση. Υποδοχή του Ουσακώφ. Τα χαρακτηριστικά του ως νικητή. Η παρασημοφόρησή του. Ευγνωμοσύνη των ελευθερωμένων νησιών προς το πρόσωπό του.

          Εννοείται, βέβαια,  πως στο βιβλίο αυτό έχουμε τη ρωσική εκδοχή της εκδίωξης των Γάλλων από τα Επτάνησα Η μελέτη, ωστόσο, και η αξιοποίησή του θα εμπλουτίσει τις γνώσεις μας για το τι προηγήθηκε και πώς έγινε η κατάληψη των Επτανήσων από τους Ρωσότουρκους.[34]

---

[1] Ήδη η Ρωσία είχε ενταχθεί στο δεύτερο αντιγαλλικό συνασπισμό. Επειδή ωστόσο τόσο ο σουλτάνος όσο και ο τσάρος, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, ανησυχούσαν για την προώθηση του Ναπολέοντα στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή – στο μεταξύ ο Βοναπάρτης τον Ιούλιο  του 1798 έχει αποβιβαστεί στην Αλεξάνδρεια και έχει καταλάβει το Κάιρο, ενώ ο σουλτάνος κηρύσσει τον πόλεμο στη Γαλλία – αποφασίζουν το καλοκαίρι του 1798 τη σύναψη συμμαχίας κατά της Γαλλίας, βλ. Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Παγκόσμια Ιστορία, , μτφρ. Αντρέας Σαραντόπουλος, τ. ΣΤ1, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1967, σσ. 121-122, και Ευγένιος Τάρλε, Ο ναύαρχος Ουσακώφ στα Ιόνια Νησιά, μτφρ. (από τα ρωσικά) Ολέγ Τσυμπένκο, εκδ. Εκάτη, Αθήνα 2002, σσ. 25-29.

[2] Για τον Ναπολέοντα τα Επτάνησα είχαν μεγαλύτερη σημασία από την Ιταλία, καθώς βρίσκονταν στην είσοδο της Αδριατικής, γειτόνευαν με την οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα αλλά και έλεγχαν τη νότια και ανατολική Μεσόγειο. Σ’ επιστολή του τον Αύγουστο του 1797 προς το Διευθυντήριο επισήμαινε: «Τα νησιά της Κέρκυρας, της Ζακύνθου και της Κεφαλληνίας έχουν περισσότερο ενδιαφέρον για μας παρά όλη η Ιταλία», Ερμάννος Λούντζης, Τα Επτάνησα επί Γάλλων Δημοκρατικών, μτφρ. Αβιγαΐλ Λούντζη Νικοκάβουρα, Κέρκυρα 1971, σ. 77, όπου παραπέμπει στην εμπιστευτική ανέκδοτη αλληλογραφία του Ναπολέοντα.

[3] Ισχύει για τα Επτάνησα αυτό που έχει σημειώσει ο Bartholome Bennassar γενικότερα για τα νησιά της Μεσογείου: «Κάποιες φορές παίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο [...] τα νησιά υπήρξαν επίσης και προνομιούχοι μάρτυρες της πυρετώδους ζωής της θάλασσας, σε καιρούς ανθηρούς ή κρίσιμους, σε συγκρούσεις και σε παιχνίδια εξουσίας ή σε καταστάσεις εξάρτησης [...]», Jean Carpentier, Francois Lebrun (επιμέλεια), Ιστορία της Μεσογείου, μτφρ. Δημήτρης Κωστελένος, εκδ. Πατάκη, [Αθήνα 1999], σ. 301.

[4] Στο μεταξύ, ο γαλλικός στόλος είχε νικηθεί από τον Νέλσωνα στη ναυμαχία του Αμπουκίρ (1 Αυγούστου 1798).

[5] Ο Φ. Φ. Ουσακώφ (1745-1817) κατόρθωσε χάρη στην επιμονή, τις γνώσεις και τις ικανότητές του να αναδειχθεί σ’ ένα σημαντικό ναύαρχο του ρωσικού στόλου, αφού προηγουμένως διακρίθηκε στρατιωτικά και οργανωτικά  κατά τη διοίκηση του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, ενώ κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στη Μεσόγειο επέδειξε πολιτικές και διπλωματικές ικανότητες. Για την κατάληψη της Κέρκυρας και γενικότερα των Επτανήσων έλαβε το βαθμό του ναυάρχου από τον τσάρο Παύλο Α΄, αλλά αμέσως αργότερα ο νέος τσάρος Αλέξανδρος Α΄ (1801-1825) δεν εκτίμησε τις υπηρεσίες του ναυάρχου, γι’ αυτό και το 1807 αποστρατεύθηκε. Επί σοβιετικής εξουσίας τιμήθηκε με διάφορους τρόπους. Πρόσφατα (2000) η Ρωσική Εκκλησία, λόγω του ενάρετου βίου του και του δίκαιου και φιλάνθρωπου χαρακτήρα του, τον ανακήρυξε άγιο. Τον Οκτώβριο του 2002 πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις στην Κέρκυρα στη μνήμη του Ουσακώφ (βλ. εφ. Κερκυραϊκό Βήμα, φ. 6041, 26-10-2002). Τις πληροφορίες για το Ρώσο ναύαρχο αντλήσαμε από ένα ενδιαφέρον δίγλωσσο, ρωσικό-ελληνικό (αν και δεν έχουν μεταφραστεί όλα τα δημοσιευόμενα κείμενα στην ελληνική) συλλογικό έργο,  έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, με τίτλο Βιβλιοθήκη της Σχολής Ευελπίδων του Ουσακώφ, Μόσχα 2004, αφιερωμένη αποκλειστικά στην προσωπικότητα, το έργο και την προσφορά του  Ουσακώφ, με αναφορές ωστόσο και σε ελληνικής καταγωγής πρόσωπα, που υπηρέτησαν κάτω από τη ρωσική σημαία (π.χ. Λάμπρος Κατσώνης) ή ανέλαβαν υπεύθυνες θέσεις στο ρωσικό κράτος (π.χ. Ιωάννης Καποδίστριας).

[6] Στο μεταξύ, είχαν οξυνθεί οι ρωσοαγγλικές αντιθέσεις στη Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή, καθώς οι Άγγλοι «προσπαθούσαν να υπονομεύσουν την υπεροχή της Ρωσίας στην Τουρκία  και να εκτοπίσουν τη Ρωσία από τις νήσους του Ιονίου», Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, ό.π., σ. 123.

[7] Βλ. Ευ. Τάρλε, ό.π., σσ. 30-31, 36-37.

[8]  Βλ. Νίκος Καραπιδάκης, «Τα Επτάνησα. Ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί μετά την πτώση της Βενετίας», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 1, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, [Αθήνα 2003], σ. 156.

[9] Για την κατάληψη των Επτανήσων από τους Ρωσότουρκους, την προσωρινή διοίκηση των νησιών και μέχρι τη σύσταση της Επτανήσου Πολιτείας βλ. Γεράσιμος  Ε. Μαυρογιάννης, Ιστορία των Ιονίων Νήσων αρχομένη τω 1797 και λήγουσα τω 1815, τ. 1, σσ. 192-347· Ε. Λούντζης, ό.π., σσ. 153-217· ο ίδιος, Επτάνησος Πολιτεία, μτφρ. Αβιγαΐλ Λούντζη Νικικάβουρα, Κέρκυρα 1968, σσ. 21-49· Νικόλαος Μοσχονάς, « Τα Ιόνια νησιά κατά την περίοδο 1797-1821», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΑ΄, Αθήναι 1975, σσ. 389-394· Ελένη Κούκκου, Ιστορία των Επτανήσων από το 1797 μέχρι την Αγγλοκρατία, εκδ. Παπαδήμα, (3^η έκδοση), Αθήνα 1999, σσ. 52-83· Ευγένιος Τάρλε, ό.π., σσ. 44-112· Ν. Καραπιδάκης, ό.π., σσ. 162-169.

[10] Βλ. Β. Α. Ζολοταριώφ, «[Ουσακώφ,] Αρχηγός στόλου, διπλωμάτης, πολιτικός», στην έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, ό.π., σσ. 55-59.

[11] Αυτό το μεταφρασμένο στα ελληνικά βιβλίο του Ευ. Τάρλε, ό.π., αποτελεί το πρώτο μέρος της ευρύτερης μελέτης του Τάρλε με τίτλο Ο ναύαρχος Ουσακώφ στη Μεσόγειο θάλασσα και εκδόθηκε με την υποστήριξη της πρεσβείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας στην Ελλάδα, του Ρωσικού Ιδρύματος Διεθνών Επιστημονικών και Πολιτιστικών Σχέσεων και της Εταιρίας «Μπάμπης Βωβός – Διεθνής Τεχνική Α.Ε». Δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά το δεύτερο μέρος.

[12] Διευκρινίζουμε ότι το «Γιεγκόρ» μεταφράζεται εδώ «Γρηγόρης», ενώ το σωστό είναι «Γεώργιος».

[13] Ο πλήρης τίτλος του έργου είναι: Σημειώσεις του υποπλοίαρχου Γιεγκόρ Μεταξά, με συμπεριλαμβανόμενες τις αφηγήσεις για τα πολεμικά κατορθώματα του Ρωσικού Στόλου, ο οποίος κατέλαβε τα Ιόνια νησιά με ηγέτη τον Ναύαρχο Φιοντόρ Φιοντόροβιτς Ουσακώφ σε συνεργασία με την Οθωμανική Πύλη από το 1798 έως το 1799. Με πρόλογο και παράρτημα του Β. Ιλίνσκι. Πετρούπολη, 1915.

[14] Ευ. Τάρλε, ό.π., σ.10.

[15] Μόλις έπεσε στην αντίληψή μας αυτή η πηγή, παραγγείλαμε και λάβαμε από τη Ρωσία τις Σημειώσεις του Μεταξά (στα ρωσικά εννοείται), για τις οποίες θα καταβάλουμε κάθε προσπάθεια να μεταφραστούν στα ελληνικά και να εκδοθούν.

[16] Βλ. στη δική μας σημείωση με αρ. 5 για την έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, Βιβλιοθήκη της Σχολής Ευελπίδων του Ουσακώφ. Το κείμενο για τον Γ. Μεταξά, που υπογράφεται από τους Β. Α. Μασκόβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ, ό.π., σσ. 111-113, δημοσιεύεται μόνο στη ρωσική. Στο δημοσίευμα αυτό, ανάμεσα σε άλλα, περιλαμβάνονται οι σχετικές με τα βιογραφικά στοιχεία του Μεταξά σελίδες από το Γενικό Ναυτικό Κατάλογο (μέρος Δ΄, Αγία Πετρούπολη) του 1890 και από βιογραφικό σημείωμα του ίδιου προφανώς του Μεταξά, που απόκειται στα Κρατικά Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας.

[17] Οι χρονολογίες αυτές προκύπτουν από τους υπολογισμούς, που κάνουμε με βάση χρονολογικά –αριθμητικά στοιχεία που παρέχει το έγγραφο από τα Κρατικά Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας. Σύμφωνα με αυτό το 1816 ο Μεταξάς είναι 41 χρονών - άρα έτος γέννησης το 1775 - ενώ σύμφωνα πάντα με το ίδιο έγγραφο το 1836 είναι 62 χρονών – άρα έτος γέννησης το 1774.

[18]  Βλ. Σημειώσεις..., ό.π., «Πρόλογος», σ. IV: «στο νησί Κάντια», δηλαδή στην Κρήτη. 

[19]  Βλ. ό.π.

[20] Οι σχετικές πηγές δίνουν αυτές τις δύο διαφορετικές χρονολογίες.

[21] Για την παρουσία του Ουσακώφ στην Κωνσταντινούπολη και τη συμμετοχή του στις διαπραγματεύσεις βλ. Ευ. Τάρλε, ό.π., σσ. 30-35.

[22] Στην έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, ό.π., σ. 112, δημοσιεύεται από τα Κρατικά Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας το έγγραφο-διαταγή (με ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1798) του υποναυάρχου Ουσακώφ προς τον υπολοχαγό Γ. Μεταξά για την τοποθέτηση του τελευταίου στη ναυαρχίδα της οθωμανικής μοίρας κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στη Μεσόγειο: «15 Σεπτεμβρίου 1798 / Διαταγή / Προς τον κύριο υπολοχαγό Μεταξά / Λόγω των αναγκών για τη μετάταξη, των γνώσεων και της εκτέλεσης των σημάτων, τα οποία θα μεταδίδονται στο στόλο μας, του οποίου μου ανατέθηκε [η αρχηγία], σας επιλέγω ως αξιωματικό άπταιστο στις γνώσεις και στην επιμέλειά σας, για να βρίσκεστε κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στη ναυαρχίδα του τουρκικού στόλου. / Υποναύαρχος Ουσακώφ».

[23] Το έγγραφο από τα Κρατικά Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας κάνει λόγο για παράσημο της Αγίας Άννας Δ΄ βαθμού προσθέτοντας επιπλέον και παράσημο του Αγίου Γεωργίου Δ΄ βαθμού.

[24]  Για όλα αυτά βλ. Β. Α. Μασκόβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ, στην έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, Βιβλιοθήκη της Σχολής Ευελπίδων του Ουσακώφ, ό.π.,  σσ. 111-112.

[25]  Β. Α. Μασκόβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ, ό.π., σ. 111.

[26]  Βλ. ό.π., σ. 112.

[27]  Οι χρονολογίες αυτές προκύπτουν από τους υπολογισμούς, που κάνουμε με βάση χρονολογικά –αριθμητικά στοιχεία που παρέχει το έγγραφο από τα Κρατικά Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού της Ρωσίας για την ηλικία της κόρης του Ελισάβετ, η οποία  το 1836 ήταν 22 χρονών – άρα έτος γέννησής της το 1814.

[28]  Ο πρώην κυβερνήτης της Μόσχας, ο διευθυντής του ταχυδρομείου της Μόσχας, ο κόμης Μασσάλσκι, η κόμισσα Ελισάβετ Γκολίτσινα και άλλοι φίλοι του πρόθυμα τον βοηθούν στις οικονομικές δυσκολίες του, βλ. ό.π., σ. 113.

[29] Στην έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, ό.π., σ. 113, δημοσιεύεται η επιστολή της Ελισάβετ Μεταξά, η οποία απόκειται στο Λογοτεχνικό Αρχείο του Τμήματος χειρογράφων της Κρατικής Βιβλιοθήκης της Ρωσίας. Πρόκειται για ένα σύντομο, λιτό κείμενο, δηλωτικό όμως της δεινής οικονομικής κατάστασης του αποστολέα του: «Προς το Σύλλογο / για το επίδομα στους φτωχούς λογοτέχνες / Ευρισκόμενη σε πιεσμένη [οικονομική] κατάσταση και γνωρίζοντας ότι ο Σύλλογος παρέχει βοήθεια στις οικογένειες θανόντων λογοτεχνών [βλ. αμέσως παρακάτω για τη λογοτεχνική δραστηριότητα του Μεταξά], έχω την τιμή να απευθυνθώ [σε σας] με την παράκληση να μου δώσετε κάποιο επίδομα, έχοντας υπόψη ότι ο μακαρίτης πατέρας μου, αντιπλοίαρχος Γιεγκόρ Μεταξάς του Παύλου, εξέδωσε  [...] [απαριθμεί το πατρικό συγγραφικό έργο]. / Θυγατέρα του αντιπλοιάρχου / Ελισάβετ Μεταξά. / 16 Οκτωβρίου του 1861».

[30] Βλ. . Β. Α. Μασκόβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ, στην έκδοση της Επιτροπής του Συλλόγου Κοινωνικών Οργανώσεων της πόλης-ήρωα της Μόσχας, Βιβλιοθήκη της Σχολής Ευελπίδων του Ουσακώφ, ό.π.,  σ. 111: «[...] δυστυχώς ως συγγραφέας δεν αναγνωρίστηκε [ο Μεταξάς] από τους συγχρόνους του».

[31]  Πρόκειται για το έργο που, όπως  παραπάνω αναφέραμε, εκδόθηκε το 1915 από τον Β. Ιλίνσκι. Βλ. και δικές μας σημειώσεις 13,  14 και 15.

[32]  Βλ. Β. Α. Μασκόβ και Γιου. Β. Εροφέγιεβ, ό.π., σ. 111. Βλ. επίσης Ευ. Τάρλε, ό.π., σ. 10.

[33] Βλ. Σημειώσεις, ό.π., σ. VII.

[34] Ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή την Irina Tresorukova, καθηγήτρια στην έδρα των Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Lemonosov της Μόσχας, καθώς και το συνάδελφο Πέτρο Δελλαπόρτα για τη μεταφραστική συνδρομή τους στα ρώσικα κείμενα, που χρησιμοποιήσαμε σε αυτή μας τη μελέτη.