ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΛΙΣΑΝΔΡΑΤΟΣ: ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΥ

 Ομιλία που εκφωνήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη (Κεντρικό κτήριο), 

στο πλαίσιο ημερίδας στη μνήμη του Γ. Αλισανδράτου (20-1-2015).

           Με δημόσια παρουσία του ο Γ. Αλισανδράτος άνοιξε και έκλεισε το θέμα του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού, το οποίο τον απασχόλησε σε όλη την περίοδο της ερευνητικής του δράσης: τον Απρίλιο του 1966 στο Αργοστόλι, στην Κοργιαλένεια  Βιβλιοθήκη, μπροστά στους συμπατριώτες του εκφώνησε ομιλία με θέμα «Ο Ριζοσπαστισμός στα Επτάνησα»,[1] και το Φεβρουάριο του 2004 έκλεινε  ένα γόνιμο κύκλο έρευνας και μελέτης για το θέμα αυτό με την τελευταία δημόσια εμφάνισή του στην Αθήνα, από το βήμα του Συνεδρίου για τα 140 χρόνια από την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, το οποίο είχαν συνδιοργανώσει η Βουλή των Ελλήνων και η Ακαδημία των Αθηνών, όπου ανέλυε στην επιστημονική κοινότητα το σχίσμα της ηγεσίας του ριζοσπαστικού κινήματος.[2] Εκείνη η πρώτη ομιλία[3] αποτελούσε συνοπτική μορφή ευρύτερης μελέτης του για το Ριζοσπαστισμό, που μόλις τότε (1966) την είχε ολοκληρώσει, αλλά εκδόθηκε μετά το θάνατό του, το 2006, σαράντα δηλαδή χρόνια μετά τη συγγραφή της.[4]

          Καρπός της πολύχρονης ερευνητικής δράσης του Γ. Αλισανδράτου για το Ριζοσπαστισμό είναι αξιόλογες σε συνέδρια και συμπόσια ανακοινώσεις του και ρηξικέλευθες σε περιοδικά και πρόσφατα σε συγκεντρωτικό τόμο δημοσιευμένες και ανέκδοτες μελέτες του, που μας βοηθούν σήμερα με περισσότερη σιγουριά να ανασυνθέσουμε την πορεία του επτανησιακού αυτού κινήματος.[5] Μελέτησε σε βάθος όλη τη διαθέσιμη βιβλιογραφία, ξεφύλλισε τον τύπο της εποχής, αναδίφησε αρχεία αλλά και εντόπισε νέο αρχειακό υλικό. Γεγονότα, που μεγεθύνθηκαν ή σμικρύνθηκαν, πήραν τις πραγματικές τους διαστάσεις. Αποσιωπήσεις αποκαλύφθηκαν και εντάχθηκαν στην κανονική τους ροή. Μέσα από τη διάρρηξη των τοιχίων, που κρατούσαν αυτονομημένα πολιτικά ή οργανωτικά περιστατικά και προσωπικές απόψεις και ενέργειες, ο Γ. Αλισανδράτος επανατοποθέτησε σε ευρύτερη χρονικά και τοπικά διασύνδεση το ριζοσπαστικό φαινόμενο και το επτανησιακό ζήτημα γενικότερα. Η αξία της ερευνητικής και συγγραφικής του προσπάθειας δεν έγκειται μόνο στο ότι έφερε στο φως νέες διαστάσεις του κινήματος αλλά κυρίως στο ότι, παραμερίζοντας κατεστημένες αντιλήψεις περί ευθύγραμμης και ενοποιημένης πορείας, προσπάθησε να αναδείξει υπεύθυνα και τεκμηριωμένα τις εσωτερικές αντιφάσεις του κινήματος.

          Πρώτα-πρώτα θεώρησε επιβεβλημένο να αποσαφηνίσει και να οριοθετήσει τον όρο «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός»: ήταν κίνημα εθνικο-απελευθερωτικό και αστικο-δημοκρατικό, που εκδηλώθηκε στα Επτάνησα την περίοδο της Βρετανικής Προστασίας· αποδεχόταν την αρχή των εθνοτήτων και ταυτόχρονα εμπνεόταν από τα δημοκρατικά ιδανικά της ελευθερίας, της ισότητας, της αδελφότητας και την επαναστατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, ενώ απέβλεπε και σε μια δημοκρατική αναγέννηση των Βαλκανίων και της Εγγύς Ανατολής.  Η λέξη «ριζοσπαστισμός» με το κοινωνικό και πολιτικό της περιεχόμενο προέρχεται από τη γαλλική πολιτική ορολογία, αν και αυτός ο χαρακτηρισμός δόθηκε στη δική μας περίπτωση όχι από τους φορείς αλλά από τους αντιπάλους του κινήματος. Το επίθετο «επτανησιακός» σηματοδοτεί οπωσδήποτε το συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, ταυτόχρονα όμως  καθορίζει και μια ειδολογική κατάταξη σε σχέση με τον πολιτικό ριζοσπαστισμό του 19ου αιώνα στη δυτική Ευρώπη, καθώς μέσα στο ιδιαίτερο ιόνιο χωροχρονικό πλαίσιό του απέκτησε τα δικά του ξεχωριστά χαρακτηριστικά.[6]

         Έτσι, μέσα από την προσπάθεια αποσαφήνισης του όρου ο Γ. Αλισανδράτος ενέταξε το ριζοσπαστικό κίνημα μέσα στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, συνδέοντάς το ιδεολογικά με τις Γαλλικές Επαναστάσεις του 1789 και του 1848  και το ιταλικό απελευθερωτικό-ενωτικό κίνημα του 19^ου αιώνα, το γνωστό Risorgimento.[7] Αλλά σε αυτό το ίδιο γενικά πλαίσιο της διατοπικής ανάλυσής του ο ερευνητής τοποθέτησε και την τελευταία φάση του ενωτικού αγώνα υπό την ηγεσία του ενωτιστή Κωνσταντίνου Λομβάρδου σε σχέση με τα ελλαδικά πολιτειακά και πολιτικά πράγματα (ανατροπή Όθωνα, επιλογή νέου βασιλιά), όπως από τότε έγκαιρα είχε επισημάνει ιδιαίτερα ο Ηλίας  Ζερβός Ιακωβάτος.  

          Αυτό, λοιπόν, το κίνημα, ενταγμένο μέσα στο - ας μας επιτραπεί ο όρος -  «διεθνές» περιβάλλον του, δημιούργησε τη δική του δυναμική. Και αυτήν τη δυναμική με πολλή προσοχή, σύνεση και επιστημονική ευθύνη εξέτασε επίμονα ο Γ. Αλισανδράτος, για να μας επισημάνει ότι στην πορεία του το κίνημα επηρέασε και επηρεάστηκε, κατέγραψε νίκες και υπέστη κάμψεις, δημιούργησε τάσεις και παρεκκλίσεις. Ιδιαίτερα τον απασχόλησε το σχίσμα της ηγεσίας του κινήματος, η διαπραγμάτευση του οποίου συνιστά τη σημαντικότατη ίσως συμβολή του στη μελέτη του ριζοσπαστικού κινήματος.[8]

          Το σχίσμα ουσιαστικά ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1850 με την πολύχρονη εξορία των δύο αναμφισβήτητων έως τότε ριζοσπαστών ηγετών Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου και Ιωσήφ Μομφερράτου και τη συνακόλουθη προώθηση στην ηγετική ομάδα του Κων. Λομβάρδου. Ο τελευταίος κατόρθωσε μέσα από το δικό του προσωπικό κοινοβουλευτικό και εξωκοινοβουλευτικό (κυρίως δημοσιογραφικό) αγώνα να αποκτήσει ευρεία αποδοχή και να καταστεί στα τέλη της ίδιας δεκαετίας νέος αδιαμφισβήτητος ηγέτης. Έτσι, όταν απελευθερώθηκαν από την εξορία οι δύο παλαιότεροι ηγέτες (Φεβρουάριος 1857), βρέθηκαν μπροστά σε μια νέα πραγματικότητα. Δεν την αποδέχτηκαν και μάλιστα ο Ιωσ. Μομφερράτος ήρθε σε δημόσια, ανοικτή ρήξη με το νέο ηγέτη (1858), γιατί ακριβώς ο Κων. Λομβάρδος είχε απονευρώσει το κίνημα: έκανε λόγο μόνο για ένωση, διαγράφοντας τη δημοκρατική/κοινωνική  παράμετρο του Ριζοσπαστισμού.

          Ο Γ. Αλισανδράτος με περισσή σχολαστικότητα ανάλυσε και ερμήνευσε τις δηλώσεις, τις ανοικτές επιστολές, τις αγορεύσεις, την αρθρογραφία των δύο πλευρών, ό,τι δηλαδή σχετιζόταν με την αντιπαράθεση, για να τεκμηριώσει την παραποίηση της ριζοσπαστικής ιδεολογίας από το νέο ηγέτη. Δεν είχε τίποτε να αποκρύψει ή να υποβαθμίσει.[9] Φαίνεται να κατανοούσε τους λόγους, που υπαγόρευσαν στον Κων. Λομβάρδο την αλλαγή πλεύσης: η εξέλιξη των πραγμάτων και ειδικότερα η διεθνής πολιτική συγκυρία απαιτούσαν πραγματιστική πολιτική, πολιτικό ρεαλισμό, τον οποίο και επέδειξε ο νέος ηγέτης, ενώ αντίθετα οι «παλαιοί» ριζοσπάστες παρουσίασαν πολιτική ακαμψία και πολιτικό ρομαντισμό, χωρίς να αποκλείεται και η ανθρώπινη, προσωπική τους πικρία.

           Πέρα από τυχόν επιφυλάξεις, που μπορεί να έχει κάποιος για αυτές τις εκτιμήσεις του Γ. Αλισανδράτου, το ουσιαστικό είναι τούτο: μίλησε για ιδεολογική υπαναχώρηση του Κων. Λομβάρδου και, καταγράφοντας τα σημεία της διαφωνίας και αντιπαράθεσης, δε θέλησε να προσπεράσει το σχίσμα· αντίθετα, προσπάθησε να δείξει πόσο σύνθετη είναι η ιστορική πραγματικότητα. Ωστόσο, αυτή η συνθετότητα της πραγματικότητας με τα παράγωγά της, τον «ιδεολόγο» Μομφερράτο και τον «ρεαλιστή» Λομβάρδο, μένει ακόμη να ερευνηθεί σε βάθος, αν δηλαδή από την αρχή δρούσαν μέσα στο ριζοσπαστικό ενωτικό κίνημα, όπως εμείς πιστεύουμε, δύο παράλληλα ρεύματα, εκείνο της συντηρητικής αντίληψης και το άλλο της προοδευτικής κατεύθυνσης, ενώ πρέπει να αξιολογηθεί με όρους λαϊκού κινήματος η συγκεκριμένη πολιτική και τακτική των ριζοσπαστών.

          Ο Κεφαλονίτης μελετητής ασχολήθηκε[10] και με τις δυο ηγετικές μορφές του Ριζοσπαστισμού – λιγότερο με τον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο, περισσότερο και ειδικότερα με τον Ιωσ. Μομφερράτο. Η μελέτη της ιδεολογίας και της δράσης τους του έδωσε αναγκαίο υλικό, για να εμπλουτίσει και να ολοκληρώσει την ιστορία του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού ως ιδεολογίας και ως κινήματος. Αυτή η αλληλεπίδραση κινήματος και προσώπων, συλλογικότητας και μονάδας είναι φανερή στα κείμενά του, καθώς γνωρίζει καλά ότι η προσωπικότητα επηρεάζεται από το περιβάλλον της, το οποίο με τη σειρά της επηρεάζει.

           Πριν από τις εργασίες του Γ. Αλισανδράτου, ο Ιωσ. Μομφερράτος ήταν  ο «αδικημένος» της ιστορικής έρευνας σε σχέση με τον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο,[11] καθώς κανένας σύγχρονος μελετητής δεν είχε ξεχωριστά ασχοληθεί με αυτόν.[12] Ίσως λόγω των προωθημένων αντιλήψεών του, ίσως λόγω της ανένδοτης δημοκρατικής του συνείδησης…[13] Ο Γ. Αλισανδράτος  εντόπισε, μελέτησε και εξέδωσε με τον κατάλληλο, όπου χρειάστηκε, σχολιασμό, αυτοβιογραφικές σημειώσεις και επιστολές του Κεφαλονίτη ριζοσπάστη, τις οποίες του παρέδωσαν απόγονοι του οικογενειακού περιβάλλοντος του τελευταίου,  και μας άφησε πέντε έξοχα μελετήματα.[14] Με αυτά συμπληρώνεται σε σημαντικό βαθμό η προσωπικότητα του Ιωσ. Μομφερράτου: πληροφορούμαστε ενδιαφέροντα οικογενειακά του στοιχεία, παρουσιάζονται οι δύσκολες συνθήκες της πολύχρονης εξορίας του αλλά και υπογραμμίζονται η ψυχική αντοχή και το αγέρωχο ήθος του κατά την περίοδο εκείνη, καταγράφονται η έγνοια του για τη σωστή λειτουργία του «Δημοτικού Καταστήματος», της ριζοσπαστικής δηλαδή πολιτικής λέσχης του Αργοστολιού, αλλά και οι ανησυχίες του για τη διαφαινόμενη από το 1852 ιδεολογική και πολιτική παρέκκλιση του Κων. Λομβάρδου, διατυπώνεται με σαφήνεια η αντίθεσή του με το νέο ηγέτη και η εμμονή του στις βασικές αρχές και αξίες του Ριζοσπαστισμού. Το υλικό πλούτισε τις γνώσεις μας και αποτελεί χρήσιμη και κρίσιμη υποδομή για μια μελλοντική συνθετική μονογραφία για τον συνεπή ριζοσπάστη. Έτσι, ο Γ. Αλισανδράτος έγινε ο μελετητής του Ιωσ. Μομφερράτου.

          Μικρότερης έκτασης και εμβέλειας υπήρξε η ενασχόλησή του με τον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο, ο οποίος εξάλλου είχε εκδώσει αρκετές συγγραφές του όσο ζούσε, ενώ κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970 είδαν το φως της δημοσιότητας και τρία ακόμη ανέκδοτα έως τότε έργα του.[15] Ο Γ. Αλισανδράτος, βέβαια, έχοντας, εννοείται, μελετήσει και την εργογραφία του Ηλ. Ζερβού Ιακωβάτου και τη σχετική βιβλιογραφία, περιορίστηκε στην ανάδειξη δύο στοιχείων, της συμπεριφοράς του ριζοσπάστη κατά την περίοδο της πολύχρονης στα Αντικύθηρα εξορίας του και της αντιμετώπισης που είχε από αυτόν η «παρέκκλιση» του ριζοσπαστικού κινήματος από τον Κων. Λομβάρδο.[16]

          Για το πρώτο στοιχείο:[17] Ο Γ. Αλισανδράτος θαύμασε και εξήρε την καρτερικότητα και το αγέρωχο ήθος  του εξόριστου αγωνιστή[18] – κάτι που άλλωστε από κανέναν δεν έχει αμφισβητηθεί – ενώ παράλληλα προσπάθησε να μας προβληματίσει για κάποιες ακατανόητες ή και απαράδεκτες υποψίες, μομφές και κατηγορίες του δεσμώτη των Αντικυθήρων εναντίον οικείων προσώπων και  συναγωνιστών του,[19] για τις οποίες και καταθέτει ο μελετητής τις δικές του εκτιμήσεις.

         Για το δεύτερο στοιχείο, για τη στάση δηλαδή του Κων. Λομβάρδου: Ο Ηλ. Ζερβός Ιακωβάτος, σφοδρός αντίπαλος των ενωτιστών, αν και ποτέ δεν αντιπαρατέθηκε δημόσια, όπως ο συναγωνιστής του Ιωσ. Μομφερράτος, με τον Κων. Λομβάρδο, μας έχει αφήσει δυο – ανέκδοτα ακόμη – έργα,[20] που αναφέρονται στην παρέκκλιση του κινήματος και στον ίδιο το δημιουργό της Κων. Λομβάρδο, τα οποία μελέτησε ο Γ. Αλισανδράτος, καθώς εξάλλου σχετίζονταν και με τη μόνιμη έγνοια του, το σχίσμα του Ριζοσπαστισμού.[21] Ο Ζακυνθινός «νεοφώτιστος ριζοσπάστης» έδρασε, κατά τον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο, ως όργανο της αγγλικής πολιτικής, ακολουθώντας την Αγγλία στην «οδόν της αγυρτείας», που εκείνη άνοιξε, για να οδηγήσει στην «κίβδηλον ένωσιν». Φυσικά ο Γ. Αλισανδράτος, έχοντας προφανώς υπόψη του και το αποτέλεσμα του ενωτικού αγώνα, την Ένωση δηλαδή, απορρίπτει την εκτίμηση του Ηλ. Ζερβού Ιακωβάτου, θεωρώντας ότι ο Κων. Λομβάρδος τη συγκεκριμένη περίοδο κινήθηκε ρεαλιστικά και συνέβαλε καθοριστικά στην επίτευξη της Ένωσης.

         

                        Αναφέραμε στην αρχή ότι το 1966 πρωτομίλησε ο Γ. Αλισανδράτος για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό. Είναι, ωστόσο, προφανές ότι πολύ πριν από τότε είχε αρχίσει να μελετά την Αγγλοκρατία και το ριζοσπαστικό κίνημα, καθώς ήδη είχε δημοσιεύσει από το 1961 στη Νέα Εστία την αξιολογότατη εκείνη μελέτη του για τον Λασκαράτο και τον Ροΐδη, όπου συμπεριέλαβε κεφάλαιο για τις απόψεις του Ληξουριώτη στοχαστή για τη Βρετανική Προστασία και για τους ριζοσπάστες και τον αγώνα τους.[22] Έτσι, έγινε  συνειδητή η επιλογή του Γ. Αλισανδράτου να συνδυάσει την Επτανησιακή Λογοτεχνία με την αντίστοιχη Ιστορία, με αποτέλεσμα να μας παράσχει πλούσια στοιχεία για την πολιτική τοποθέτηση Επτανήσιων λογοτεχνών σύγχρονων της περιόδου της Βρετανικής Προστασίας και μάλιστα σε σχέση με την τότε ιδεολογικοπολιτική διάκριση (καταχθόνιοι, μεταρρυθμιστές, ριζοσπάστες). Αυτή η μεθοδολογία υποδηλώνει το διαλεκτικό τρόπο σκέψης και έρευνάς του: θεωρούσε ο Κεφαλονίτης επτανησιολόγος τον ιόνιο χώρο όπως ήταν στην πραγματικότητα, δηλαδή ενιαίο, σε μια διαλεκτική σύνθεση, όπου το λογοτεχνικό ρεύμα συναντιόταν αναπόφευκτα με το κοινωνικό και αλληλοεπηρεάζονταν, και τα δύο αυτά εμπλέκονταν δυναμικά με το πολιτικό, το οποίο επηρέαζε και το γλωσσικό, ενώ πρόσωπα και γεγονότα, που μπορεί να παρουσίαζαν μια σχετική αυτοτέλεια, συνυφαίνονταν, ακόμη κι όταν ήταν δυσδιάκριτη αυτή η συνύφανση.

          Γι’ αυτό ακριβώς ο Γ. Αλισανδράτος έκρινε επιβεβλημένο να μας πληροφορήσει για τις αντιλήψεις του Ανδρέα Λασκαράτου σχετικά με την Προστασία και το Ριζοσπαστισμό, όπως ήδη αναφέραμε· γι’ αυτό ακριβώς εξέδωσε  την ενδιαφέρουσα αλληλογραφία του Νικολάου Κονεμένου με τον Α. Λασκαράτο με σχολαστικό υπομνηματισμό των επιστολών - τέτοιον που να δίνει στο σύγχρονο  ερευνητή πλούσιο και χρήσιμο ιστορικό υλικό για πρόσωπα και πράγματα, άγνωστα από άλλες πηγές·[23] γι’ αυτό ακριβώς μας έχει αφήσει μια πράγματι αποκαλυπτική μελέτη για τη στάση του Διονυσίου Σολωμού απέναντι στη Βρετανική Προστασία  και τις σχέσεις και επαφές του με εκπροσώπους της.[24] Και σε αυτή, λοιπόν, τη βάση της αλληλεπίδρασης Λογοτεχνίας και Ιστορίας ουσιαστική υπήρξε η προσφορά του Γ. Αλισανδράτου.[25]

              Η ιστορική επιστήμη βασίζει τα πορίσματά της στην εξαντλητική μελέτη των πηγών μέσα από μια διαδικασία συνεχούς αναζήτησης, αμφισβήτησης και αναστοχασμού. Αυτό έπραξε και ο Γ. Αλισανδράτος: προώθησε κατά τρόπο άρτιο επιστημονικά το κεφαλαιώδες για την Επτανησιακή – και όχι μόνο - Ιστορία θέμα του Ριζοσπαστισμού, καταρρίπτοντας άγονες εξιδανικεύσεις, διορθώνοντας παρερμηνείες και προβάλλοντας τη διαλεκτική του κινήματος αυτού· και αποτύπωσε στο χαρτί τις σκέψεις και τα συμπεράσματά του με ζωντανό και γλαφυρό λόγο, ώστε οι μελέτες του  να διαβάζονται και να κατανοούνται εύκολα και από το μη ειδικό, από τον κάθε ενδιαφερόμενο φιλίστορα.[26] 

          Ο Κεφαλονίτης φιλόλογος, νεοελληνιστής και επτανησιολόγος Γ. Αλισανδράτος, του οποίου απόψε εδώ τιμάμε τη μνήμη, δοκιμάστηκε μέσα από την όλη επίμονη ερευνητική του δραστηριότητα, τη μεθοδολογική του συμπεριφορά και την αντίστοιχη συγγραφική του παρακαταθήκη για την προώθηση της μελέτης του  Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού ως άξιος χειριστής των αναλυτικών εργαλείων της ιστορικής επιστήμης και, κατασυνέπεια, ως ένας από τους κύριους θεμελιωτές της σύγχρονης για το Ριζοσπαστισμό έρευνας, με αποτέλεσμα να συμβάλει καθοριστικά στην ανάλυση και σύνθεση του ιστορικού φαινομένου του Ριζοσπαστισμού στα Επτάνησα.  

      

---

[1]  Το κείμενο της ομιλίας, η οποία έγινε στις 17 Απριλίου 1966,  δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός» στην τοπική εφημερίδα Η Χαραυγή Κεφαλληνίας και Ιθάκης, φ. 47, 2-5-1966, σσ. 1-2.

[2]  Πρόκειται για την ανακοίνωσή του με τίτλο «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Το σχίσμα», που έχει δημοσιευτεί στα Πρακτικά Επιστημονικά Συνεδρίου «Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα 1864-2004», (Αθήνα, 34-27 Φεβρουαρίου 2004), τ. Β΄, Βουλή των Ελλήνων, Ακαδημία Αθηνών, σσ. 77-84, [= Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, Εκδοτική φροντίδα Δημήτρης Αρβανιτάκης, έκδοση Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2008, σσ. 267-274].

[3]  Το ίδιο περίπου κείμενο εκφωνήθηκε αργότερα ως ομιλία στο Κολλέγιο Αθηνών στις 9 Δεκεμβρίου 1975, στη Διακίδειο Σχολή Λαού της Πάτρας στις 14 Μαρτίου 1976 και στον Εκπολιτιστικό και Μορφωτικό Σύλλογο της Αίγινας στις 30 Αυγούστου 1977, σύμφωνα με διευκρίνιση του ίδιου του συγγραφέα, βλ. Γ. Γ. Αλισανδράτος, «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός», στο Κείμενα από την εκδήλωση του Εκπολιτιστικού και Μορφωτικού Συλλόγου της Αίγινας – «Εβδομάδα Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού», Αίγινα, Αύγουστος 1977, σ. 143 (σσ. 126-143). Με ελάχιστες προσαρμογές αποτέλεσε την εισήγηση του Γ. Αλισανδράτου σε Συμπόσιο του Κέντρου Μελετών στην Αθήνα, (Οκτώβριος 1984), με τίτλο «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός (1848-18630. Συνοπτικό διάγραμμα», στον τόμο Το Ιόνιο. Περιβάλλον – Κοινωνία – Πολιτισμός: Πρακτικά Συμποσίου 1984, (Αθήνα, 15-17 Οκτωβρίου 1984), Κέντρο Μελετών Ιονίου, Αθήνα 1984, σσ. 25-43, [= Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 139-157].

[4]  Πρόκειται για την αυτοτελή έκδοση Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Σχέδιο για δοκίμιο πολιτικής ιστορίας, Φιλολογική επιμέλεια – εισαγωγικά – σχόλια – βιβλιογραφία Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2006. Η μελέτη αυτή γράφτηκε για να δημοσιευτεί ως λήμμα σε Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό, που ετοίμαζε να εκδώσει ο εκδοτικός οίκος του Ελευθερουδάκη, η χούντα όμως των συνταγματαρχών (Απρίλιος του 1967) με την αλλαγή που έφερε στη χώρα, δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση της έκδοσης του Λεξικού. Βλ. ό.π., σ. 15, 16.

[5]   Παράλληλα με τον Γ. Αλισανδράτο την ίδια περίοδο ασχολούνται με το θέμα αυτό και γενικότερα την Αγγλοκρατία και δύο άλλοι  συμπατριώτες του, ο ιστορικός Σπύρος Λουκάτος (1915-2014) και ο ιστορικός ερευνητής Αγγελοδιονύσης Δεμπόνος (1922--).

[6]  Για όλα αυτά βλ. κυρίως Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Σχέδιο για δοκίμιο πολιτικής ιστορίας, ό.π., σσ. 25-27, 34-44.

[7]  Βλ. σχετικά Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός (1848-1864) και η σχέση του με τις γαλλι­κές επαναστάσεις του 1789 και 1848 και το ιταλικό Risorgi­mento», Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού: «Πολιτι­σμικές επαφές στα Επτάνησα και αναμεταδόσεις στον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο, 16ος – 20ός αι.», (Λευκάδα, 3-8 Σεπτεμβρίου 1984), Εταιρεία Λευ­καδικών Μελετών, Αθήνα 1991, σσ. 337-373, [= ο ίδιος, Κείμενα …,  ό.π., σσ. 169-206].

[8]  Αν και στις μελέτες του με θέμα γενικότερα τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό ο Γ. Αλισανδράτος αναφερόταν συνοπτικά στο σχίσμα, για πρώτη φορά ειδικά για το ζήτημα αυτό μίλησε στο Συνέδριο για τα 140 χρόνια από την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, που είχαν συνδιοργανώσει στην Αθήνα το 2004 η Βουλή των Ελλήνων και η Ακαδημία των Αθηνών, βλ. σχετικά  Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός: το σχίσμα», ό.π., (βλ. δική μας σημ. 2). Στο μεταξύ, ετοίμαζε ευρύτερη μελέτη με τίτλο «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Το σχίσμα της ηγεσίας», η οποία βρέθηκε στα κατάλοιπά του, αλλά σε ανολοκλήρωτη  μορφή. Χάρη, όμως, στην προσπάθεια της συζύγου του κ. Τασίας Ευθυμιάτου-Αλισανδράτου, καταρτίστηκε ένα νέο κείμενο συνεκτικότερο, χωρίς ουσιαστικές παρεμβάσεις στη λογική και στο περιεχόμενο της αρχικής γραφής, και με μικρές παρεμβάσεις μερικής αναδιάρθρωσης και κάποιες συμπληρώσεις ελλιπών βιβλιογραφικών παραπομπών από τον επιμελητή της έκδοσης κ. Δημήτρη Αρβανιτάκη, συμπεριλήφθηκε στον τόμο Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π., σσ. 295-359.

[9]  Να σημειώσουμε εδώ ότι σε εκείνη τη δημόσια αντιπαράθεση μεταξύ Κων. Λομβάρδου και Ιωσ. Μομφερράτου (1858, 1859), εμφανίζονται για πρώτη ίσως φορά στα ελληνικά πολιτικά δεδομένα οι όροι «κομμουνισμός», «κομμουνιστής» και «δημοκρατικομμουνισμός» (βλ. ανοικτή επιστολή, δημοσιευμένη σε μονόφυλλο, του Κων. Λομβάρδου προς τον Ιωσ. Μομφερράτο της 28ης Ιουλίου 1858 και εφ. Η Φωνή του Ιονίου, φ. 50, 5-6-1859, 4β): ο πρώτος αποδίδει τους χαρακτηρισμούς αυτούς στο δεύτερο και τους ομοϊδεάτες του, ενώ ο ίδιος ο Ιωσ. Μομφερράτος χρησιμοποιούσε για τον εαυτό του τον όρο «δημοκρατικός ριζοσπαστισμός».

[10]. Αναφέρουμε μια ακόμη μελέτη του Γ. Αλισανδράτου, που δε σχετίζεται βέβαια με την εποχή του Ριζοσπαστισμού αλλά με την πρώιμη περίοδο της Αγγλοκρατίας: «Οι πολιτικές σάτιρες του 1830 στην Κεφαλονιά και ο Παναγιώτης Βεργωτής», Ο Ερανιστής, έτος 8 (1970), Τόμος Δ. Σ. Γκίνη, σσ. 243-259 και «Προσθήκη», σ. 345: έρχονται στο φως ενδιαφέροντα στοιχεία, άγνωστα από άλλες πηγές, σχετικά με τη διακίνηση χειρόγραφων σατίρων κατά της Προστασίας και των οργάνων της το 1830.

[11]  Ήδη με τον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο είχε ασχοληθεί η έρευνα: πρωτοδημοσίευσε γι’ αυτόν ο Χρίστος Σ. Θεοδωράτος το 1940, «Από τον ενωτικόν αγώνα της Επτανήσου. Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος (1814-1894)», στον τόμο Αφιέρωμα εις Κωνσταντίνον Άμαντον, εν Αθήναις 1940· ο Ντίνος Κονόμος έχει συγγράψει μια βιογραφία του, Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η  Ένωση της Επτανή­σου, έκδοση του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1964, ενώ ο Χρίστος Σ. Θεοδωράτος ανέλαβε και προχώρησε στην έκδοση ανέκδοτων έργων του ριζοσπάστη ηγέτη:  Η επί της Αγγλικής Προστασίας Επτανήσιος Πολιτεία και τα κόμμα­τα, Επιμέ­λεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σ. Θεοδωράτου, «Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου», Παράρτημα, εν Αθήναις 1969, Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου, 1857, Επιμέλεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σ. Θεοδωράτου, Ελ­ληνικός Εκ­δο­τικός Οργανισμός, Αθήναι 1972, και Βιογραφία Ηλία Ζερβού–Ιακωβάτου συντεθείσα παρ’ αυτού του ιδίου, Επιμέ­λεια, Προλεγόμενα, Σημειώσεις Χρ. Σ. Θεοδωράτος, έκδο­ση Φιλολογι­κού Συλλόγου «Παρνασσός», εν Αθήναις 1974.      

[12]  Γι’ αυτόν γνωρίζαμε έως τότε μόνο ό,τι είχε γράψει ο ομοϊδεάτης του Παν. Πανάς, Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, εν Αθήναις 1888,  και ο Ηλ. Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α΄, εν Αθήναις 1904, σσ. 482-489.  Βέβαια, βασικές πηγές, για να γνωρίσουμε την ιδεολογία και τη δράση του παρέμεναν η αρθρογραφία του στις τρεις εφημερίδες του, Αναγέννησις, Αληθής Ριζοσπάστης και Αναμόρφωσις, και τα Πρακτικά της Ιόνιας Βουλής.

[13]  Κατά τον Παν. Πανά, Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, ό.π., σ. 36, ο Ιωσ. Μομφερράτος ήταν  «ίσως ο μόνος εν Ελλάδι, όστις δύναται να θεωρηθή ως η ενσάρκωσις της δημοκρατικής ιδέας: ο μόνος όστις καθ’ άπασαν την διάρκειαν του πολιτικού βίου του έμεινε πιστός εις την σημαίαν, ην είχεν αναπετάσει».

[14]  Πρόκειται για τα εξής: Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Ιωσήφ Μομφερράτου Αυτοβιογραφικά Σημειώματα. (Συμβολή στον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό)», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, αρ. 7 (1970), σσ. 7-34, [= ο ίδιος, Κείμενα …, ό.π.,  σσ. 15-44]· «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου στους αδελφούς του από την Ερίκουσα», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 3 (1979), σσ. 235-286, [= ο ίδιος, Κείμενα …,  ό.π., σσ. 57-117]· «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου. Συμβολή στην ιστορία του Επτανησιακού ριζοσπαστισμού)», Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. ΧΧΙΙΙ (1980) = Πρακτικά Δ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, (Κέρκυρα, 28-30 Σεπτεμβρίου 1978), τ. Α΄,  σσ. 3-23, [= ο ίδιος,  Κείμενα …,  ό.π., σσ. 119-137]·  «Και άλλα τρία γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου», Κεφαλληνιακά  Χρο­νικά, τ. 5 (1986), Αφιέρωμα στον Ακαδημαϊκό Διονύσιο Α. Ζα­κυθηνό, σσ. 267-274· «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου από τις εξορίες του στους Οθωνούς και την Ερείκουσα», Πρακτικά Διεθνούς Συμπο­σίου Ιστορίας «Το Ιόνιο Κράτος 1815-1864», (Κέρκυρα, 21-24 Μαΐου 1988), Κέντρο Μελετών Ιο­νί­ου, Αθήνα 1997, σσ. 11-35, [=  ο ίδιος, Κείμενα …,  ό.π., σσ. 231-252].                 

[15]  Εκδόθηκαν με  επιμέλεια, προλεγόμενα και σημειώσεις από τον Χρ. Σ. Θεοδωράτο, σχετικά βλ. δική μας παραπάνω σημ. 11.

[16]    Γι’ αυτά τα στοιχεία θα μιλήσουμε αμέσως παρακάτω. Εδώ σημειώνουμε άλλα δύο μελετήματα  του Γ. Αλισανδράτου, που αναφέρονται στον Ηλ. Ζερβό Ιακωβάτο: το πρώτο με τον τίτλο «Τρία σημειώματα για τον Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο», Μνημοσύνη, τ. 11 (1988-1990), σσ. 235-243, [= Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 159-167], και το δεύτερο με τον τίτλο «Μεταρρυθμιστές και Ριζοσπάστες στο Ιόνιο Κράτος. Οι απόψεις του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου», που αποτελούσε εμπλουτισμένη μορφή της ανακοίνωσής του στο Γ΄ Συνέδριο Επτανησιακού Πολιτισμού της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών (Λευκάδα, Σεπτέμβριος 1986) και βρέθηκε ανέκδοτο στα κατάλοιπά του και δημοσιεύτηκε στον τόμο Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 275-293.

[17]   Βλ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Το χρονικό της αιχμαλωσίας του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου», Νέα Εστία, τ. 91 (1972), σσ. 646-653, [= ο ίδιος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 45-56].

[18]  Βλ. επίσης Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και άλλοι ριζοσπάστες εξόριστοι στα Αντικύθηρα», Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Κυθηραϊκών Μελετών «Κύθηρα: Μύθος και πραγματικότητα», Ελεύθερο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Δήμου Κυθήρων, Κύθηρα 2003, σσ. 23-36, [= ο ίδιος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 253-265].

[19]  Ο Ηλ. Ζερβός Ιακωβάτος υποψιαζόταν ότι κάποιες επιστολές της γυναίκας του και του αδελφού του προς αυτόν ήταν προϊόντα πιέσεων των οργάνων της Προστασίας (βλ. Ηλ. Ζερβός Ιακωβάτος, Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου, 1857,  ό.π., σσ. 63-81, 93-101, 108-117, 209-213), κατηγορούσε τον εξαίρετο νεαρό ριζοσπάστη Παν. Πανά ως όργανο της Προστασίας (σσ. 197-198) και κατέκρινε το συνεξόριστό του την ίδια περίοδο στην Ερίκουσα Ιωσ. Μομφερράτο για συμβιβασμό με την Προστασία (σσ. 199-200, 231-214). Μετά την απελευθέρωσή του, αν και είχε τη δυνατότητα να εξακριβώσει τα παραπάνω, δεν το έπραξε. Πάντως, όλα αυτά δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα.

[20]  Πρόκειται για τα έργα του Το Ενωτικόν ζήτημα και η αγυρτεία αποκαλυπτόμενα, 1879, και Ο εν Ζακύνθω Ριζοσπαστισμός, 1888, που βρίσκονται στο «Κέντρον Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού» της Ακαδημίας Αθηνών, «Αρχείον Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου».

[21]  Πρωτοπαρουσίασε τα έργα αυτά ο Γ. Αλισανδράτος στην Γ΄ Εβδομάδα Επτανησιακής Ιστορίας και Προβληματισμού, που οργάνωσε η Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών στο Αργοστόλι στις 20-25 Μαΐου 1982 με γενικό θέμα «Ο Ριζοσπαστισμός στην Επτάνησο και ειδικότερα στην Κεφαλονιά. Ρίζες και προεκτάσεις του». Η ανακοίνωση εκείνη δημοσιεύτηκε δώδεκα χρόνια μετά: Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Δύο ανέκδοτα έργα του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό. (Συνοπτική έκθεση των περιεχομένων τους)», Κυμοθόη (περιοδική έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης), τχ. 4 (Ιούνιος 1994), σσ. 7-30, [= ο ίδιος, Κείμενα …, ό.π., σσ. 207-229].

[22]  Βλ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Λασκαράτος και Ροΐδης», Νέα Εστία, τ. 70 (Χριστούγεννα 1961), Αφιέρωμα στον Ανδρέα Λασκαράτο, σσ. 35-101, (Επίμετρο Ι. Ριζοσπάστες, Εκκλησία και Λασκαράτος, σσ. 72-75).

[23]  Βλ.  Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Ανέκδοτα γράμματα του Ν. Κονεμένου στον Ανδρέα Λασκαράτο (1860-1861, 1863), έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Σειρά Διατριβών και Μελετών, αρ. 2, Αθήνα 1996, [= ο ίδιος, Μελέτες για τον Νικόλαο Κονεμένο, Εκδοτική φροντίδα Τασία Ευθυμιάτου - Αλισανδράτου, έκδοση Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2013, σσ. 85-206].

[24]  Βλ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Ο Διονύσιος Σολωμός και η Αγγλική Προστασία στα Επτάνησα (1815-1864)», στον τόμο ο ίδιος,  Σολωμικά Μελετήματα, εκδ. Πορεία, Αθήνα 2004, σσ. 97-134.

[25] Μια άλλη μελέτη του ενταγμένη σε αυτό το πλαίσιο αναφέρεται στην αμέσως μετά την Ένωση περίοδο και αξιοποιεί τη σάτιρα σε συνδυασμό με την πολιτική και τη λογοτεχνία: πρόκειται για την πολιτική αντιπαλότητα και σύγκρουση ανάμεσα στο Λευκαδίτη λογοτέχνη και πολιτικό Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και τον Κεφαλονίτη πολιτικό Γεώργιο Τυπάλδο Ιακωβάτο, βουλευτές τότε (1868) και οι δύο στην ελληνική Βουλή, βλ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης και Γεώργιος Τυπάλδος-Ιακωβάτος», Ροδωνιά, τ. 1 (Ρέθυμνο, 1994), Τιμή στον Μ. Ι. Μανούσακα, σσ. 7-23.

[26]  Σημειώνουμε εδώ ότι ο Γ. Αλισανδράτος είχε δημοσιεύσει κατά καιρούς σε αθηναϊκές εφημερίδες εκλαϊκευτικά κείμενα με θέματα σχετικά με τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, στοιχείο που φανερώνει την επιθυμία του για διάχυση της γνώσης σε ευρύτερα στρώματα: «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός», εφ. Η Καθημερινή, 11-1-1990, σ. 7· «Τόποι εξορίας των Ριζοσπαστών: Τα νησιά Αντικύθηρα, Ερείκουσα και Οθωνοί κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας στα Επτάνησα», εφ. Η Καθημερινή – Επτά Ημέρες, 23-10-1994 (: «Ξεχασμένα νησιά της Ελλάδας»), σσ. 4-5· «Κέντρον του Ριζοσπαστισμού [η Κεφαλονιά]. Επιφανείς Κεφαλλήνες έδωσαν σκληρότατους αγώνες για τον Ριζοσπαστισμό καθώς και [για] την Ένωση», εφ. Η Καθημερινή – Επτά Ημέρες, 10-12-1995 (: «Κεφαλονιά. Το νησί των αντιθέσεων»), σσ. 24-25· «Ο Τύπος κατά την Αγγλοκρατία [στα Επτάνησα]. Από την ελευθεροτυπία, το 1849, έως την Ένωση της Επτανήσου, το 1864», εφ. Η Καθημερινή – Επτά Ημέρες, 30-5-1999 (: «Ο Τύπος στα Επτάνησα της Αγγλοκρατίας»), σσ. 3-6.