ΣΠΥΡΟΣ ΛΟΥΚΑΤΟΣ - Ο ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΗΣ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Κείμενο ομιλίας που εκφωνήθηκε σε εκδήλωση, που διοργάνωσε 

η Σχολική Βιβλιοθήκη του 2ου Λυκείου Αργοστολιού στις 11-10-2014,

στη μνήμη του αντιστασιακού και ιστορικού Σπύρου Λουκάτου. 

          Σήμερα που οι ανθρώπινες αξίες απαξιώνονται και κεκτημένα με ιδρώτα και αίμα δικαιώματα διαγράφονται, σήμερα που η νεοταξική των πραγμάτων κατάσταση τρομοκρατεί πολίτες και λαούς και ισοπεδώνει πολιτισμούς, σήμερα περισσότερο ίσως από ποτέ οφείλουμε να ανατρέξουμε σε γεγονότα και πρόσωπα της πρόσφατης ιστορίας μας, για να μάθουμε πώς αντιμετώπισαν ανάλογες καταστάσεις άνθρωποι σαν τον Σπ. Λουκάτο, τι έπραξαν ο Σπ. Λουκάτος και η γενιά του, όταν η φασιστική και χιτλερική νέα τάξη πραγμάτων βάλθηκε να επιβληθεί στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο.

          Σήμερα που οι οσφυοκάμπτες κυβερνήτες της χώρας μας μαζί με παρατρεχάμενους κονδυλοφόρους μάς προτρέπουν στην υποταγή βαφτίζοντας την εκχώρηση τομέων της εθνικής μας ανεξαρτησίας «εθνικό συμφέρον» και την απτόητη συνέχιση της μνημονιακής πολιτικής τους «μεταμνημονιακή εποχή», σήμερα έχουμε ανάγκη να μάθουμε πώς διαπραγματεύτηκε επιστημονικά ανάλογες ιστορικές εποχές η επιστημονική πένα του Σπ. Λουκάτου.

          Σήμερα που η συλλογική δράση δαιμονοποιείται και η κοινωνική αλληλεγγύη ποινικοποιείται, σήμερα οφείλουμε να μάθουμε πώς και γιατί ο Σπ. Λουκάτος και η γενιά του έδρασαν συλλογικά, ενωτικά, συσπειρωτικά και γι’ αυτό νικηφόρα.

          Σήμερα που οι λέξεις αλλάξουν περιεχόμενο – η υποτέλεια λέγεται επιβαλλόμενη εθνική ανάγκη, οι απολύσεις λέγονται ανάπτυξη, η αξιολόγηση μεταρρύθμιση κ.λπ.-  σήμερα οφείλουμε να σκύψουμε πάνω από τις μελέτες του Σπ. Λουκάτου, για να μάθουμε τούτο: οι έννοιες και οι καταστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας ορίζονται με βάση του λαού το συμφέρον και τις προσδοκίες του απλού πολίτη, όπως ο ίδιος ο Σπ. Λουκάτος μας έχει διδάξει με την προσωπική του στάση και το συγγραφικό του έργο.

          Γιατί ο Σπ. Λουκάτος; Ήταν κανένας μεγάλος «ήρωας»; Ήταν κανένας σπουδαίος ακαδημαϊκός; Όχι, ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Ήταν, απλά, ένας αγωνιστής, αγωνιστής της δημοκρατίας, της ελευθερίας, του ήθους· σεμνός πάντα αγωνιστής – αλλά παντού αγωνιστής: αγωνιστής στο στίβο της καθημερινής ζωής, στο μετερίζι του απελευθερωτικού αγώνα, στο πεδίο  της επιστήμης. Ήταν γέννημα και θρέμμα της κεφαλονίτικης κοινωνίας και ιστορίας, αγωνιστής και πνευματικός δημιουργός μαζί. Ήταν λεβέντης και παλληκάρι, όπως μου δόθηκε η ευκαιρία να αναφέρω κάπου αλλού, που από νωρίς έδωσε τις μάχες του στους κάμπους και τα βουνά του νησιού του εναντίον των ξένων κατακτητών, που κατάγγειλε με την πένα του την υποτέλεια και τον ατομικισμό, που ανέπτυξε με συνέπεια και ευσυνειδησία τις εκπαιδευτικές και επιστημονικές του αρετές, που παραδειγμάτιζε με την αξιοπρέπεια και το ήθος του. Ήταν ο Κεφαλονίτης, που επάξια εκπροσώπησε τη μακροχρόνια μαχητικότητα, πνευματικότητα και αξιοπρέπεια αυτού του λαού και αυτού του τόπου.

          Με τον Σπύρο Λουκάτο γνωριζόμαστε πολλά χρόνια· πολύωρες ήταν οι συζητήσεις μας για θέματα επιστημονικά αλλά και για πρόσωπα και γεγονότα της πρόσφατης τοπικής μας ιστορίας. Είχαμε, κοντολογίς, συνδεθεί στενά κι έτσι τον γνώρισα καλά και ως άνθρωπο και ως επιστήμονα. Πρωτοαπευθύνθηκα σε αυτόν, ως έμπειρο και έγκυρο ιστορικό, για να ανταλλάξω μαζί του κάποιους προβληματισμούς μου πάνω σε ιστορικά ζητήματα. Άλλωστε, χαρά του ήταν να συζητά με νέους ερευνητές, να τους συμβουλεύει και να τους καθοδηγεί στα μονοπάτια της έρευνας. Στη συνέχεια η σχέση μας αυτή στερεώθηκε ακόμη περισσότερο μέσα από το Σύνδεσμο Φιλολόγων, τον οποίο στήριξε υλικά, ηθικά και επιστημονικά συνεργαζόμενος μαζί του σε ομιλίες εκδηλώσεων του Συνδέσμου, σε συνεργασίες στην Κυμοθόη κ.ά. Τον θεωρούσα και τον θεωρώ δάσκαλό μου, αλλά κι αυτός με τιμούσε με τη φιλία του. Σας τα καταθέτω αυτά, για να σας πω ότι δεν είναι εύκολο να σας πείσω ότι απόψε δε θα υπερβάλω μιλώντας σας για τον Σπ. Λουκάτο. Θα προσπαθήσω, ωστόσο, να είμαι όσο γίνεται αντικειμενικός αναφερόμενος στη ζωή του και την επιστημονική του προσφορά.

          Ο Σπ. Λουκάτος, με καταγωγή από τα Φαρακλάτα, γεννήθηκε και μεγάλωσε σ’ ένα περιβάλλον φιλελεύθερο και δημοκρατικό, γνώρισμα της οικογένειάς του από τα χρόνια της Αγγλικής Προστασίας, ενώ ο πατέρας του Δημήτριος Ραζής Λουκάτος υπήρξε υποστηρικτής του Ελ. Βενιζέλου. Γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1915 - το τελευταίο, έκτο, παιδί της οικογένειας – όπου πήρε τα εγκύκλια μαθήματα αλλά και το βάφτισμα του αγώνα, καθώς 16χρονος μαθητής του Γυμνασίου,  μαζί και ο  συμμαθητής του Γεράσιμος Μιχαλάτο, μετέπειτα εξαίρετος ορθοπεδικός γιατρός, το φθινόπωρο του 1931, με την ευκαιρία εξέγερσης των Κυπρίων κατά της αγγλικής κατοχής του νησιού τους, έγραψαν με κόκκινη μπογιά σε τοίχους και δρόμους γύρω από το Σχολείο του  αντιβρετανικά και φιλοκυπριακά συνθήματα.

          Φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας, αλλά  παρακολούθησε και μαθήματα στη Νομική Σχολή, όπου συνδέθηκε με το συνταγματολόγο Α. Σβώλο, μετέπειτα πρόεδρο της ΠΕΕΑ, της Κυβέρνησης του Βουνού το 1944. Από τα φοιτητικά του χρόνια εκδήλωσε το ενδιαφέρον του και για την αρχαιολογία – λίγο αργότερα, η πρώτη του δημοσίευση ήταν αρχαιολογικού περιεχομένου  (για τους προϊστορικούς τάφους της Κεφαλονιάς το 1938) – και για την ιστορία. Κατά τη διάρκεια των σπουδών  του συμμετείχε σε φοιτητικές κινητοποιήσεις και στην ενθουσιώδη υποδοχή, που έγινε από τις πρυτανικές αρχές στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου του Γάλλου υπουργού Παιδείας (1937) με αντιδικτατορικά συνθήματα – δικτατορία του Μεταξά ήταν τότε. Πήρε το πτυχίο του το 1937.

          Για την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρεώσεων υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός (μετά από σχετική εκπαίδευση στην Κέρκυρα) αρχικά στην Αθήνα, μετά στην Πάτρα και στη συνέχεια με αμοιβαία απόσπαση στην τότε Διλοχία Κεφαλονιάς και τέλος στη Λαμία, απ’ όπου απολύθηκε τα τέλη του 1939. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής του στην Κέρκυρα ήρθε σε επαφή με την Εταιρεία Επτανησιακών Μελετών, της οποίας έγινε μέλος μαζί με το συνάδελφό του στη Σχολή Εφέδρων και συμπατριώτη του Δημήτρη Αντωνάτο, υπάλληλο τότε στην Εθνική Τράπεζα Αργοστολιού και νεκρό αργότερα στο Αλβανικό μέτωπο. Και οι δυο τους, όταν μετά τη λήξη της θητείας τους επέστρεψαν  στην Κεφαλονιά, συντέλεσαν στην ίδρυση παραρτήματος της Εταιρείας στο νησί.

          Με την κήρυξη του Πολέμου ο Σπ. Λουκάτος παρουσιάστηκε στο τότε συγκροτούμενο Ανεξάρτητο Τάγμα Κεφαλονιάς (Γεωργική Σχολή), για να μετατεθεί στο Χαϊδάρι και λίγο αργότερα ως διοικητής διμοιρίας οπλοπολυβόλων στα οχυρά Ρούπελ, στην περιοχή μεταξύ Φλώρινας και Έδεσσας. Εκεί, στην πρώτη γραμμή,  γνώρισε από κοντά τη φρίκη του πολέμου· δέχτηκε η μονάδα του σφοδρότατη επίθεση από τα εισβάλοντα γερμανικά στρατεύματα με αεροπορικό βομβαρδισμό και ταυτόχρονη κυκλωτική κίνηση από πεζικό και πυροβολικό. Φυσικά, διατάχθηκε, όπως και για τις άλλες ελληνικές μονάδες, υποχώρηση. Κι έτσι, ο Σπ. Λουκάτος, ανάμεσα σε χιλιάδες άλλους Έλληνες στρατιώτες σε μια οδυνηρή και επικίνδυνη πορεία υποχώρησης, περπάτησε από τη δυτική Μακεδονία και μέσω Καρδίτσας, Λαμίας έφτασε πεινασμένος και ψειριασμένος στη γερμανοκρατούμενη ήδη Αθήνα. Παραταύτα, ήθελε να αντισταθεί στους κατακτητές και μαζί με άλλους συναδέλφους του αξιωματικούς προετοιμαζόταν για την Κρήτη. Αλλά πριν από την αναχώρηση, ήρθε στην Κεφαλονιά, για να αποχαιρετήσει την οικογένειά του. Αποκλείστηκε, όμως, στο νησί, εξαιτίας της διακοπής της επικοινωνίας Κεφαλονιάς-Αθήνας λόγω της καταστροφής του ισθμού της Κορίνθου από τους Γερμανούς.

          Έτσι, ο Σπ. Λουκάτος έμεινε στο νησί του, το οποίο ήδη είχαν  καταλάβει οι Ιταλοί και είχαν εγκαταστήσει τις φασιστικές τους αρχές. Θεωρείται ευτύχημα για τον αντιστασιακό αγώνα η διαμονή του Σπ. Λουκάτου στην Κεφαλονιά, καθώς έπαιξε ουσιαστικό, κάποτε καθοριστικό ρόλο στο ξεκίνημα και στην άνδρωση του ΕΑΜικού κινήματος Κεφαλονιάς-Ιθάκης, διακινδυνεύοντας αρκετές φορές και την ίδια του τη ζωή. Δε μας επιτρέπει ο χρόνος να αναφερθούμε, έστω και αδρά, στην αντιστασιακή του δράση κατά τη διάρκεια της ιταλογερμανικής κατοχής αλλά και στη μεταπελευθερωτική περίοδο. Θα σταθούμε επιγραμματικά σε σημαντικά μόνο γεγονότα και αξιοπρόσεκτες πρωτοβουλίες του. Είμαι, όμως, υποχρεωμένος να διευκρινίσω, όπως και ο ίδιος μου το τόνιζε, ότι ό,τι έλεγε ή έκανε ο Σπ. Λουκάτος είχε βέβαια τη δική του σφραγίδα αλλά ήταν η συνισταμένη των συγκεκριμένων περιστάσεων και των συγκεκριμένων σκέψεων και ενεργειών των συναγωνιστών του.

--- Κινήθηκε με υπομονή και επιμονή μέσα από διαπροσωπικές επαφές και πολυπρόσωπες συσκέψεις για την ενότητα των κομμουνιστικών δυνάμεων του νησιού – απαραίτητη προϋπόθεση για την ίδρυση και δράση του αντιστασιακού κινήματος – οι οποίες τότε ήταν χωρισμένες σε δυο αντίπαλες οργανώσεις. Να σημειωθεί ότι ο ίδιος δεν ήταν τότε οπαδός του ΚΚΕ - εμπνεόταν από σοσιαλίζουσες αντιλήψεις, καθώς αργότερα θα ενταχθεί στο κόμμα του Σβώλου-Τσιριμώκου (ΕΛΔ-ΣΚ) – αλλά είχε αποκτήσει την εμπιστοσύνη και των δύο κομμουνιστικών οργανώσεων κι έτσι μπόρεσε να παίξει έναν ουσιαστικό ενωτικό ρόλο.

--- Συνέβαλε ουσιαστικά με το λόγο και τις ενέργειές του στη συγκρότηση της  ΕΑΜικής οργάνωσης του νομού. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, με την ιδιότητα του δεύτερου γραμματέα της τριμελούς γραμματείας του ΕΑΜ και υπεύθυνο για τον οργανωτικό και διαφωτιστικό τομέα, όργωσε πραγματικά το νησί προωθώντας τη συγκρότηση Τομεακών Επιτροπών του ΕΑΜ σε όλες τις περιοχές της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης, αποκτώντας μια πρωτοφανή μαζικότητα το κίνημα, ενώ στο ζήτημα της διαφώτισης, έχοντας στη διάθεσή του ένα τεχνικό εκδοτικό μηχανισμό με παράνομο τυπογραφείο, πολύγραφους και γραφομηχανές, προχώρησε σε έκδοση εφημερίδας, της «Λαϊκής Θέλησης», στην κυκλοφορία Δελτίου Ειδήσεων με υλικό από τα συμμαχικά ραδιόφωνα και στη διακίνηση προκηρύξεων με επίκαιρο κάθε φορά θέμα.

--- Σε δικές του πρωτοβουλίες του οφειλόταν και η ίδρυση της «Παγκληρικής Ένωσης Κεφαλονιάς», που συμπεριέλαβε πατριώτες ιερείς και ηγουμένους κάποιων μοναστηριών, και της «Ναυτεργατικής Ένωσης Κεφαλονιάς», που γρήγορα συνδέθηκε με το Εργατικό Κέντρο Κεφαλονιάς-Ιθάκης.

--- Ως πρόεδρος 5μελούς επιτροπής του τομέα της διαφώτισης κατά την ιταλογερμανική σύγκρουση, με την εκτύπωση έντυπου υλικού στα ελληνικά και τα ιταλικά (τυπωμένου από την ομάδα του Γερ. Λαζαράτου στην Αγροτική Τράπεζα ή από τον Γερ. Φωκά, Σωτ. Μπουρμπούλη και Μαρία Αρσένη στο ΕΑΜικό τυπογραφείο) και τη διακίνησή του κυρίως στις ιταλικές μονάδες έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ελληνοϊταλική συνεννόηση και σύμπραξη.

--- Συμμετείχε στην επιτροπή υπό τον Θεμ. Καββαδία, που επισκέφθηκε το διοικητή της Acqui στρατηγό Gandin και του πρότεινε τη συγκρότηση κοινής ελληνοϊταλικής διοίκησης, κάτι που απέκρουσε ο Ιταλός διοικητής. Αλλά και μετά την παράδοση των Ιταλών συμμετείχε στη σύσκεψη στο Πανωχώρι, όπου αποφασίστηκε η με κάθε τρόπο διάσωση των Ιταλών.

--- Ήταν από εκείνα τα ΕΑΜικά στελέχη που, παρά τη σκλήρυνση της γερμανικής πλευράς, επέμενε στην παραμονή του συνόλου των στελεχών στο νησί, πιστεύοντας ότι μέσα από μια αναδιάταξη των δυνάμεων ήταν δυνατή η αναστροφή της κατάστασης.

--- Αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της Κατοχής κινδύνευσε η ζωή του: α) σύλληψη την άνοιξη του 1944 και φυλάκισή του στις φυλακές του Αργοστολιού με προορισμό, μαζί με άλλα στελέχη (Χριστόφορο Παπανικολάτο, Σωτήρη Πολλάτο και Θανάση Δημόπουλο),  την εκτέλεσή του την Πρωτομαγιά. Χάρη όμως στα εντυπωσιακά παγκεφαλληνιακά συλλαλητήρια της 29ης και 30ής Απριλίου 1944 απελευθερώθηκε μαζί με άλλους στις 19 Μαΐου· β) η έγκαιρη εκτίμηση της κατάστασης από τον ίδιο και την οργάνωση ματαίωσε τις επόμενες μέρες ενέδρα δολοφονίας του από ντόπιο συνεργάτη των Γερμανών, έπειτα από τη δολοφονική ενέδρα κατά του άλλου αντιστασιακού στελέχους και προέδρου του Εργατικού Κέντρου Χρ. Παπανικολάτου· γ) βασανιστική, και μέσα από πυρά με σοβαρές για την Αντίσταση απώλειες, διάσωσή του από εχθρική θανατηφόρα περικύκλωση στον Αίνο, όταν οι Γερμανοί με ντόπιους συνεργάτες τους με καλά οργανωμένη κυκλωτική κίνηση έφεραν σε πράγματι δύσκολη θέση τις πατριωτικές δυνάμεις στο Μεγάλο Βουνό· δ) αποτελεσματική θεραπεία σε νοσοκομείο της Αιτωλοακαρνανίας του σοβαρότατου τραυματισμού του πάνω στο ΕΛΑΝίτικο καράβι «Αι-Δημήτρης, έξω από το Λεσίνι της Αιτωλοακαρνανίας τον Ιούλιο του 1944, όταν το πλοίο δέχτηκε  αιφνιδιαστικά τα εχθρικά πυρά από την απέναντι ακτή με ανυπολόγιστη την απώλεια κορυφαίων αγωνιστών.

          Κι όταν στις αρχές Οκτωβρίου του 1944 ο Σπ. Λουκάτος επέστρεψε στο νησί του, το  βρήκε απελευθερωμένο από τους Γερμανούς – το είχαν ήδη εγκαταλείψει από τις 11 Σεπτεμβρίου – και εγκαταστημένη στο Αργοστόλι την Πολιτοφυλακή με υπεύθυνο τον συναγωνιστή του, στέλεχος του ΚΚΕ Φώτη Σγούρο, ενώ αναμενόταν ο εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης Λέων Μακκάς.

          Ο Σπ. Λουκάτος ανελάμβανε τη θέση του ως πρώτου γραμματέα του ΕΑΜ και άρχιζε μια νέα περίοδος δράσης του με στόχους τώρα τη μετάβαση στη μετακατοχική κατάσταση, περιφρουρώντας τις αντιστασιακές κατακτήσεις της λαϊκής ενότητας, της εθνικής ανεξαρτησίας και της δημοκρατίας. Όμως τα πράγματα δεν άργησαν να αλλάξουν. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και την εγκατάσταση στο νησί της Εθνοφυλακής μέσα σ’ ένα διάχυτο κλίμα φόβου και τρόμου πάσχιζε το ΕΑΜ να διατηρήσει κλίμα πολιτικής ομαλότητας και λαϊκής ενότητας.  Ο Σπ. Λουκάτος εξακολουθούσε να δραστηριοποιείται και μαζί με άλλους συναγωνιστές του συνέβαλε αρχικά (Ιανουάριος 1945) στη δημιουργία Πανδημοκρατικού Μετώπου και στη συνέχεια (Ιούλιος 1945) Συνασπισμού των κομμάτων του ΕΑΜ, της Διακομματικής Επιτροπής του οποίου ορίστηκε πρόεδρος.

          Στο μεταξύ, απολύθηκε από τη θέση του καθηγητή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και σύντομα, λόγω της ανυποχώρητης δράσης του, έγινε στόχος δολοφονικών ενεργειών, καθώς  το αντιδραστικό μέτωπο Εθνοφυλακής και ΠΟΚ με στοχευμένες δολοφονικές απόπειρες και επιθέσεις  επιδίωκε τη φυσική εξόντωση των ΕΑΜικών στελεχών. Δυο φορές ο Σπ. Λουκάτος ξέφυγε από σίγουρο θάνατο: Ένα βραδινό, τέλη Φεβρουαρίου 1946, ενώ επέστρεφε στο σπίτι του δέχτηκε από μικρή απόσταση χειροβομβίδα· πρόλαβε όμως να μπει και να προφυλαχτεί. Λίγες μέρες αργότερα, 6 Μαρτίου απόγευμα, σε πάροδο του Λιθοστρώτου, σώθηκε χάρη στην έγκαιρη παρέμβαση ΕΑΜιτών και άλλων πολιτών, οι οποίοι συνέλαβαν το δράστη, αλλά η χωροφυλακή τον άφησε ελεύθερο. Εκείνη η άκρως επικίνδυνη κατάσταση τον ανάγκασε να επιλέξει την πλήρη απομόνωση, την «εξαφάνιση» από την καθημερινή ζωή και δράση.

          Ωστόσο, αυτή την περίοδο σοβαρή ήταν η αρθρογραφία  του Σπ. Λουκάτου στην εφημερίδα του ΕΑΜ Ελεύθερη Κεφαλονιά. Μόνιμη έγνοια του ήταν η κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας, η λαϊκή ενότητα και η συμφιλίωση. Αναφέρουμε μόνο το άρθρο, που από το χώρο της απομόνωσής του έγραψε, ενόψει της παρουσίας στο λιμάνι του Αργοστολιού του αγγλικού στόλου της Μεσογείου τον Οκτώβριο του 1946, λίγες εβδομάδες έπειτα από το νόθο δημοψήφισμα, που έφερνε πίσω το βασιλιά Γεώργιο Β΄ - μια παρουσία που ενίσχυε αναμφισβήτητα την εμφυλιοπολεμικό κλίμα στο νησί. Ήδη οι συμπλοκές ήταν καθημερινό φαινόμενο, ενώ είχαν επικηρυχθεί ως ληστές οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, μέλη και στελέχη οι περισσότεροι του ΚΚΕ, Ματιάτος Γεράσιμος, Μαραβέγιας Γεράσιμος, Κουλουμπής Ματθαίος, Μήλας Γεράσιμος ή Λοχαγίδης, Γρηγοράτος Γεράσιμος ή Αστραπόγιαννος, Τσάσης Γεράσιμος, Κάγκας Γεράσιμος, Σγούρος Φώτης, για να αναφέρω μερικούς. Τίτλος του άρθρου «Να φύγετε», υπογραφή «Ένας Έλληνας» και δημοσιεύτηκε στην Ελεύθερη Κεφαλονιά στις 26 Οκτωβρίου 1946. Απευθυνόταν στο ναύαρχο, τους αξιωματικούς και τα πληρώματα του στόλου. Πρόκειται για ένα άρθρο εμπνευσμένο και δυναμικό, το οποίο εξακολουθεί να διατηρεί την ιστορική και πολιτική του σημασία.

          Με όσα είπαμε δε θέλουμε να «ηρωοποιήσουμε», δε θέλουμε να ξεχωρίσουμε τον Σπ. Λουκάτο. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι μαζί με αυτόν πάρα πολλοί άλλοι αγωνίστηκαν για τη λευτεριά, τη δημοκρατία και την κοινωνική προκοπή, αλλά  και κυνηγήθηκαν πολλαπλά, ή και έχασαν και τη ζωή τους ακόμη είτε στις μάχες με τους κατακτητές, είτε στις εμφύλιες συγκρούσεις, είτε στα χέρια των βασανιστών τους, είτε στις εξορίες – νεκροί ενός δίκαιου και τίμιου αγώνα, τους οποίους πάντοτε ο Σπ. Λουκάτος τους μνημόνευε στα βιβλία του.

          Όμως ο Σπ. Λουκάτος προχώρησε πιο πέρα, ή μάλλον εκμεταλλεύτηκε την «τύχη» που είχε να διασωθεί από όλα τα παραπάνω και αξιοποιώντας την επιστημονική του κατάρτιση, τις ιστορικές του γνώσεις και τα προσωπικά του βιώματα, έγραψε για εκείνον το μεγαλειώδη εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. αναφέρομαι στο τρίτομο έργο του Τα χρόνια της Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλονιά και Ιθάκη. Και έγραψε το έργο αυτό, κινούμενος όχι μόνο από ιστορικό καθήκον αλλά και για ηθικούς λόγους. Προμετωπίδα είχε και στους τρεις τόμους τουτηδώ την αφιέρωση: «Στον ηρωικό και αδούλωτο λαό της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης και στους συναγωνιστές του, σε όσους χάθηκαν και σε όσους ζουν, ο συγγραφέας αφιερώνει το βιβλίο του αυτό ως απότιση ελάχιστου φόρου τιμής και ως εκπλήρωση απαράγραπτου χρέους του προς το ψυχικό τους μεγαλείο και τη μεγαλωσύνη των αφειδώλευτων θυσιών τους για εθνική λευτεριά και ανεξαρτησία, για λαϊκή κυριαρχία και για κοινωνική προκοπή».

          Ιστόρησε, λοιπόν, το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης στο νομό μας και σήμερα έχουμε το μοναδικό ολοκληρωμένο σύγγραμμα γι’ αυτό το θέμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει να συνεχιστεί η έρευνα και η συγγραφή για την κατοχή και την Αντίσταση. Πάντως, σε  αυτό όλοι ανατρέχουμε και αυτό όλοι επικαλούμαστε. Άλλωστε, το ότι είχε εξαντληθεί η τρίτομη αυτή σειρά πιστοποιεί την αποδοχή της, γι’ αυτό και έγινε επανέκδοσή της, συμπληρωμένη τώρα με ξεχωριστό τόμο για τα χρόνια της Απελευθέρωσης και του Εμφυλίου Πολέμου στα νησιά μας. Αλλά γι’ αυτά είχε δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε παλαιότερα και δε χρειάζεται να προσθέσω κάτι άλλο.

          Θέλω, ωστόσο, να υπογραμμίσω μια άλλη διάσταση της συγγραφικής δράσης του Σπ. Λουκάτου. Δεν είναι τυχαία τα ιστορικά θέματα, με τα οποία ασχολήθηκε περισσότερο από μισό αιώνα ο συμπατριώτης μας ιστορικός. Μπορεί η μακρόχρονη ερευνητική και συγγραφική του δραστηριότητα να καλύπτει συνολικά την ελληνική και βαλκανική ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα, συνειδητά όμως επέλεξε ιδιαίτερα να ασχοληθεί με κορυφαία και κομβικά γεγονότα και  πρωτοποριακές προσωπικότητες, που σημάδεψαν αυτούς τους δυο αιώνες και προσανατόλισαν διαφορετικά την πορεία της ιστορίας. Οπλισμένος με στέρεη επιστημονική γνώση και ανδρωμένος μέσα στη κλίμα των εντονότατων αντιπαραθέσεων και αντιφάσεων του 20ού αιώνα, αντιλαμβανόταν την ιστορία ως μια πορεία, ως μια διαδικασία, η οποία παρά τις κορυφώσεις και καταπτώσεις της στηρίζεται στις διάρκειες και στις συγκρούσεις, αλλά και στη διαλεκτική τους.

--- Η Επανάσταση του 1821: Ανέσυρε από την αρχειακή κιβωτό υλικό, που του έδωσε τη δυνατότητα να διαπραγματευτεί θέματα μοναδικά στην ελληνική βιβλιογραφία. Ποιος έχει ακούσει ή διαβάσει για ελληνο-συρο-λιβανική ή ελληνο-αυγυπτιακή συμμαχία κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης; Έχουμε ποτέ υποψιαστεί ότι υπήρξαν Τούρκοι, και όχι λίγοι, που πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων; Πρωτοποριακές, επίσης, παραμένουν οι μελέτες του για τον σουηδικό ή τον ινδικό φιλελληνισμό.

--- Ο χώρος των Βαλκανίων: Ποτέ δεν ξεχνούσε ο ιστορικός Σπ. Λουκάτος το ειδικό βάρος που είχαν τα Βαλκάνια στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Ν.Α. Ευρώπης – και όχι μόνο -  ενώ πάντοτε επισήμαινε τη διαλεκτική σχέση Βαλκανίων και Ελλάδας. Οι μελέτες του για τον αλβανικό φιλελληνισμό, για τη συμμετοχή Σέρβων, Μαυροβούνιων και Βόσνιων στην Επανάσταση του 1821, για το όραμα και την όποια πρακτική αποτύπωση της Βαλκανικής Ομοσπονδίας μαρτυρούν το συνεχές ενδιαφέρον του για τις σχέσεις διαχρονικά των βαλκανικών λαών μεταξύ τους και τη μόνιμη προσδοκία του για μια παμβαλκανική συνεννόηση. Το βραβείο της Ακαδημίας Επιστημών της Σόφιας, με το οποίο έχει τιμηθεί, δηλώνει του λόγου το αληθές.

--- Επτανησιακό ριζοσπαστικό κίνημα: Από νωρίς είχε αντιληφθεί την εξαίρετη σημασία του ριζοσπαστισμού. Τον μελέτησε το ριζοσπαστισμό και τον αποτίμησε. Με τις μελέτες του και ειδικότερα με την τελευταία, την Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, την οποία έχει εκδώσει ο Σύνδεσμος Φιλολόγων, ο Σπ. Λουκάτος έδωσε σάρκα και οστά σ’ ένα ανατρεπτικό όραμα, το απέσπασε από το τοπικό επίπεδο, χωρίς ωστόσο να μειώνει την καθοριστική για τα Επτάνησα σημασία του, και το συνταίριαξε με τα ευρωπαϊκά του συμφραζόμενα· ήταν δηλαδή ο επτανησιακός ριζοσπαστισμός η έκφραση του ευρωπαϊκού πολιτικού ριζοσπαστισμού στον ιόνιο χώρο με τις δικές του προφανώς ιδιαιτερότητες. Να σημειώσουμε εδώ ότι το ριζοσπαστικό κίνημα την ίδια περίπου περίοδο παράλληλα μελέτησαν και άλλοι δύο κεφαλονίτες, ο συνομήλικος και φίλος του Σπ. Λουκάτου, ο νεοελληνιστής και επτανησιολόγος Γιώργος Αλισανδράτος και ο λίγο νεότερός τους αγαπητός σε όλους μας Αγγελοδιονύσης Δεμπόνος.

--- Πρωτοσοσιαλιστικό κίνημα στην Κεφαλονιά και την Ιθάκη: Πρωτοπόρος μελετητής αυτού του θέματος, ο Σπ. Λουκάτος πρόβαλε τις νέες κοινωνιστικές- πρωτοσοσιαλιστικές αρχές και ιδέες, που ήρθαν από τη Δύση και διακινήθηκαν στα νησιά μας, και ανέδειξε τους εκπροσώπους τους, Μ. Αντύπα, Ρ. Χοϊδά, Πλ. Δρακούλη. Με απόλυτα επιστημονική επεξεργασία ενέταξε τη θιακοκεφαλονίτικη πρωτοσοσιαλιστική ιδεολογία και δράση στο σώμα της νεοελληνικής πολιτικής σκέψης και ιστορίας.

--- Για την Εθνική Αντίσταση αναφέραμε παραπάνω.

          Πάντως, δε θα ήταν υπερβολή αν υποστηρίζαμε ότι χάρη στις έρευνες και τις μελέτες του Σπ. Λουκάτου το ριζοσπαστικό, το πρωτοσοσιαλιστικό και το αντιστασιακό κίνημα στα νησιά μας αναδείχθηκαν και τοποθετήθηκαν σε νέες βάσεις και έγιναν γνωστά έξω από την Κεφαλονιά, έξω από τα Επτάνησα. Και κάτι άλλο, που χαρακτήριζε τη στάση του Σπ. Λουκάτου: για τα παραπάνω θέματα  δημοσίευε σε τοπικές εφημερίδες και περιοδικά εκλαϊκευμένα άρθρα και έστελνε συνεργασίες του σε αφιερώματα και ειδικές εκδόσεις αθηναϊκών εφημερίδων, ακριβώς γιατί τον ενδιέφερε η διάχυση της γνώσης πέρα από τους ειδικούς, στους απλούς φιλίστορες αναγνώστες αυτών των εντύπων. Άλλωστε, ο Σπ. Λουκάτος γνώριζε ότι ο άνθρωπος δε μελετά το παρελθόν μόνο για να ανασυνθέσει τα περασμένα, αλλά επειδή πάντοτε υπάρχει η ανάγκη να κατανοηθεί η σημερινή πραγματικότητα. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο τα γεγονότων και τα πρόσωπα, που συνδέθηκαν με το ριζοσπαστικό, το πρωτοσοσιαλιστικό και αντιστασιακό κίνημα, έπρεπε να γίνουν γνωστά στη λαϊκή βάση, γιατί πολλά θα είχε να ωφεληθεί από αυτή τη γνώση.

          Ο Σπ. Λουκάτος ήταν και δάσκαλος – δίδαξε στη Μέση και Ανώτερη Εκπαίδευση – και με την ιδιότητα αυτή γνώριζε, βίωνε την αξία της γνώσης για τον άνθρωπο, ιδιαίτερα τον παιδευτικό της ρόλο για τους νέους. Γι’ αυτούς τους τελευταίους, σε οποιαδήποτε βαθμίδα και να δίδασκε, υπήρξε και άριστος παιδαγωγός. Με το διδασκαλικό κύρος και ήθος του, με το φιλελεύθερο πνεύμα του, με τη θαυμαστή του μεταδοτικότητα είχε αποκτήσει την απέραντη εκτίμηση των μαθητών του. Γιατί οι τελευταίοι δεν τον έβλεπαν μόνο ως «από καθέδρας» καλό καθηγητή, αλλά  τον ένιωθαν και ως δάσκαλο με την ευρύτερη έννοια του όρου. Γι’ αυτό και δημιούργησε πολλούς μαθητές, όχι μόνο με τη στενή σχολική/εκπαιδευτική σημασία, αλλά με την ευρύτερη κοινωνική και ανθρωπιστική σημασία  του όρου. 

    

          Καιρός, λοιπόν, να σκύψουμε πάνω στο συγγραφικό έργο του Σπ. Λουκάτου, για να το καταστήσουμε κοινωνικά ωφέλιμο, όπως ήταν ο ίδιος ο δημιουργός του. Άλλωστε, και ο ίδιος για τους συνανθρώπους του έγραφε και αυτούς καλούσε να υπερβούν μύθους και πλάνες, να συνειδητοποιήσουν το ρόλο τους στη ζωή, να πάρουν τη θέση του ενεργού πολίτη και του ανυποχώρητου μαχητή στον κοινωνικό στίβο.

          Η μελέτη του έργου του επιβάλλεται από τα ίδια τα πράγματα. Η διάδοσή του και η εκλαΐκευσή του, όπου χρειάζεται, η μετακένωση των τεκμηριωμένων θέσεών του, των συμπερασμάτων και πορισμάτων του είναι κοινωνική απαίτηση, αλλά και συνιστά επιστημονικό χρέος. Και όσοι νιώθουμε μαθητές του οφείλουμε το έργο του τούτο να το προχωρήσουμε παραπέρα, να το διευρύνουμε. Μόνο έτσι, πιστεύω, τιμάται ουσιαστικά ο ακαταπόνητος ιστορικός Σπ. Λουκάτος, αλλά και ο εξαίρετος  άνθρωπος Σπ. Λουκάτος και προπάντων ο πάντοτε ετοιμοπόλεμος αγωνιστής της εθνικής ελευθερίας, της δημοκρατίας και της κοινωνικής προκοπής Σπ. Λουκάτος.