ΑΠΟ ΤΟΝ «ΚΟΡΑΗ» ΣΤΟ «ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ».

ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΕΤΟΝΟΜΑΣΙΑ

 

[Δημοσιεύτηκε στήν περιοδική επιστημονική έκδοση της Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών

 "Κεφαλληνιακά Χρονικά", τ. 13 (2011-2012), Αφιέρωμα στη μνήμη Υπατίας Ε. Δεστούνη, σσ. 285-297]

 

          Στο Αργοστόλι λειτουργούσε από το 1843 το αναγνωστήριο «Μουσείον Ο Κοραής»,[1]  δημιούργημα  της φιλελεύθερης τότε νεολαίας της πόλης.[2] Επρόκειτο για την πρώτη κεφαλονίτικη φιλελεύθερη λέσχη, η επωνυμία της οποίας σηματοδοτούσε ένα χώρο ελεύθερης διακίνησης των ιδεών (όπως τα αρχαία μουσεία) έστω και μέσα από την ανάγνωση εντύπων και διοργάνωση πνευματικών εκδηλώσεων, καθώς το ισχύον καθεστώς δεν επέτρεπε κάτι άλλο,[3] ενώ ταυτόχρονα μέσω του ονόματος του Έλληνα διαφωτιστή δήλωνε την πρόθεσή της όχι μόνο να στηρίξει την παιδεία αλλά και να συμβάλει στην πολιτική διαπαιδαγώγηση του συλλογικού υποκειμένου αναδεικνύοντας τη σημασία των ατομικών δικαιωμάτων και διαδίδοντας την εθνική ιδέα με το στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης.[4] Αυτά τα τελευταία τα προωθούσε κυρίως με τη διοργάνωση επετειακών γιορτασμών για την 25^η Μαρτίου, τους οποίους πρώτη αυτή καθιέρωσε,[5] αποκτώντας στο μεταξύ η ίδια όλο και περισσότερο πολιτικό χαρακτήρα.   Ωστόσο, το 1848 την 25^η Μαρτίου τίμησε στο Αργοστόλι με επετειακές εκδηλώσεις  για πρώτη φορά και μια δεύτερη, εκτός από τον «Κοραή», λέσχη επονομαζόμενη «Δημοτικόν Κατάστημα».[6]

           Προσπαθώντας να προσδιορίσουμε το χρόνο και κυρίως τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες ιδρύθηκε στο Αργοστόλι αυτή η δεύτερη πολιτική λέσχη «Δημοτικόν Κατάστημα», βρεθήκαμε μπροστά σε μια διχογνωμία της υπάρχουσας βιβλιογραφίας. Μία ομάδα συγγραφέων και μελετητών μας διαβεβαιώνει ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» προήλθε από τη μετονομασία του αναγνωστηρίου «Ο Κοραής», όταν ο τελευταίος εισερχόταν σε μια φάση έντονης πολιτικοποίησής του - πράγμα που σημαίνει ότι από μια χρονική στιγμή και μετά στη θέση του «Κοραή» λειτουργούσε το «Δημοτικόν Κατάστημα»: πρόκειται για τους Ηλία Τσιτσέλη,[7]  Σπύρο Βερύκιο,[8] το μελετητή του ριζοσπάστη ηγέτη Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου Χρίστο Θεοδωράτο[9] και τον Γεώργιο Μοσχόπουλο.[10] Μια δεύτερη ομάδα μελετητών κάνει λόγο για δυο διαφορετικές πολιτικές λέσχες, επισημαίνοντας ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» ιδρύθηκε από τα πιο δημοκρατικά μέλη του «Κοραή» μετά την αποχώρησή τους από τον τελευταίο:  πρόκειται για τους Νικόλαο Τζουγανάτο,[11] Ντίνο Κονόμο,[12] Σπύρο Μυλωνά,[13]  Μιράντα Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού,[14] Αγγελο-Διονύση Δεμπόνο[15] και το μελετητή του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού Σπύρο Λουκάτο.[16] Αναφέρουμε, ωστόσο, και μια ενδιάμεση περίπτωση, εκπροσωπούμενη από το μελετητή του άλλου ριζοσπάστη ηγέτη Ιωσήφ Μομφερράτου Γιώργο Αλισανδράτο: σε κάποιες μελέτες του κάνει λόγο για μετονομασία/μετεξέλιξη του «Κοραή»,[17] ενώ σε άλλη αποδέχεται το γεγονός της αποχώρησης μελών από τον «Κοραή» και της ίδρυσης από αυτά τα μέλη νέας λέσχης, του «Δημοτικού Καταστήματος».[18]  

          H διχογνωμία αυτή  πρέπει να σχετίζεται με τις πηγές, που είχαν στη διάθεσή τους οι παραπάνω μελετητές, και την ερμηνεία που έκαναν σε αυτές. Ανατρέξαμε, λοιπόν,  στις πηγές, στα διάφορα δηλαδή κείμενα (απομνημονεύματα, επιστολές, σχόλια) των «δραστών» εκείνων των γεγονότων και στις εφημερίδες της εποχής. Θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τα γραπτά των ίδιων των πρωταγωνιστών αλλά και κείμενα άλλων συγχρόνων τους, για  να κατανοήσουμε τη θέση και τη στάση τους.

          Ο Ιωσήφ Μομφερράτος, μετά την επιστροφή του, το 1844, από τη Δύση, όπου σπούδαζε,[19] θα συμμετείχε προφανώς στον «Κοραή», το μόνο τότε φορέα που εξέφραζε τους φιλελεύθερους νέους του Αργοστολιού.[20]  Ως μέλος της λέσχης αυτής θα γνώριζε «από πρώτο χέρι» τα τεκταινόμενα  σε αυτήν και είναι αρκετά βάσιμο να δεχθούμε ότι και ο ίδιος θα είχε συμμετοχή σε συζητήσεις και ενέργειες  που συνέβησαν εκείνη την επίμαχη περίοδο στον «Κοραή». Σε επιστολή του πολύ αργότερα (1871) έγραφε:[21] «Είναι αλήθεια αναντίρρητος, ότι ο ριζοσπαστισμός εν Επτανήσω, [...] απαρχή έλαβεν εκ του εν Αργοστολίω συλλόγου, του φέροντος τ’ όνομα “Δημοτικόν Κατάστημα”. Ο σύλλογος ούτος, συστηθείς από το 1842, υπό φιλοπάτριδος και φιλοπροόδου νεολαίας [...] δεν ήτο καταρχάς ειμή απλούν αναγνωστήριον καλούμενον  “Ο Κοραής”· ουδ’ άλλως αι τότε περιστάσεις επέτρεπον  την ίδρυσιν συλλόγου έχοντος κεκηρυγμένον πολιτικόν χαρακτήρα, και αρχάς μάλιστα εθνικάς και προοδευτικάς. Αλλά τοιούτον χαρακτήρα ο σύλλογος αυτός ελάμβανε βαθμηδόν, εωσού, κατά το 1848, αφορμήν της εντονωτέρας εκφράσεως των προθέσεών του λαμβάνων εκ της τότε Γαλλικής Επαναστάσεως, ήτις πάσαν γενναίαν ιδέαν ενεθάρρυνε και εζωογόνει, ανέλαβε μετά παρρησίας κεκηρυγμένον πολιτικόν χαρακτήρα, και εις στάδιον ριζοσπαστικής ενεργείας εισήλθε· τότε δε και το όνομα “Δημοτικόν Κατάστημα” προσέλαβε, δι’ ου έκτοτε και εις το εξής εγνωρίζετο».

          Τι μας λέει ο Μομφερράτος, ο οποίος εξάλλου υπήρξε μέλος του «Δημοτικού Καταστήματος», όπως ο ίδιος ομολογεί;[22] Ο ριζοσπαστισμός στα Επτάνησα ξεκίνησε αναμφισβήτητα από το Αργοστόλι με τη δραστηριοποίηση του «Δημοτικού Καταστήματος». Και το «Δημοτικόν Κατάστημα» πότε ιδρύθηκε; Το 1842, μας λέει ο Μομφερράτος. Μόνο που τότε, επειδή οι συνθήκες δεν επέτρεπαν την ίδρυση και λειτουργία πολιτικού συλλόγου, εμφανίστηκε ως αναγνωστήριο με την επωνυμία «Ο Κοραής». Αλλά πότε το «Δημοτικόν Κατάστημα» έγινε το κέντρο του ριζοσπαστισμού; Το 1848, μας λέει ο Μομφερράτος.  Και πώς επιτεύχθηκε αυτό; Με το πέρασμα του χρόνου, από το 1842 και μετά,  ο «Κοραής» αποκτούσε,  προφανώς μέσα από εκδηλώσεις και ενέργειές του, πολιτικό περιεχόμενο. Και όταν έφθασε  το 1848, με αφορμή και το γενικότερο κλίμα που είχε δημιουργήσει στην Ευρώπη η Γαλλική Επανάσταση, κατόρθωσε να προβάλει ανοικτά την πολιτική του ταυτότητα, οπότε και προσέλαβε (ο μέχρι τότε  επονομαζόμενος «Κοραής» ) την επωνυμία «Δημοτικόν Κατάστημα». Είναι προφανές ότι ο Μομφερράτος κάνει λόγο για μετονομασία: το αναγνωστήριο «Ο Κοραής», μετεξελισσόμενο σε πολιτική λέσχη μετονομάζεται το 1848 σε «Δημοτικόν Κατάστημα». Και η νέα επωνυμία δόθηκε προφανώς μετά την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, δηλαδή μετά το Φεβρουάριο του 1848.

          Παρόμοια άποψη βρίσκουμε να έχει διατυπώσει κι άλλη μια πηγή, ο Παναγιώτης Πανάς, νεότερος σε ηλικία από τον Μομφερράτο, του οποίου όμως τις ιδεολογικές και πολιτικές θέσεις ασπαζόταν και υπερασπιζόταν. Ο Π. Πανάς μας αναφέρει τα εξής: μια ομάδα φιλελευθέρων του Αργοστολιού, μεταξύ των οποίων οι Μομφερράτος, Ζερβός Ιακωβάτος, Γ. Λιβαδάς, Δ. Δαυής κ.ά., εξέφραζαν μια πιο προωθημένη θέση για το ενωτικό ζήτημα των Επτανήσων, διακηρύττοντας ότι «η ύπαρξις αυτής [της Βρετανικής Προστασίας] ήτο προφανής του δικαίου παραβίασις, μάλιστα από της ημέρας καθ’ ην εγένετο της Ελλάδος ως ελευθέρου κράτους η αναγνώρισις», και προτείνοντας «την μετά της τελευταίας ταύτης [της Ελλάδος] ένωσιν [...], ως την μόμην δικαίαν λύσιν του επτανησιακού ζητήματος [...]».[23] Οι παραπάνω, λοιπόν, «[...] ειργάζοντο όπως ο υπό φιλομαθούς και φιλοπάτριδος νεολαίας ιδρυθείς τότε εν είδει αναγνωστηρίου σύλλογος [ο «Κοραής» δηλαδή] μετατραπή εις πολιτικόν, όπερ και επί τέλους κατώρθωσαν, πατέρες ούτω γενόμενοι του μετά ταύτα κατά τον ριζοσπαστικόν αγώνα περιωνύμου καταστάντος Δημοτικού Καταστήματος, του τοσαύτας υπηρεσίας εις τον αγώνα εκείνον παρασχόντος και σημαιοφόρου αυτού αναδειχθέντος [...]».[24]

          Τι μας λέει ο Π. Πανάς; Οι Μομφερράτος, Ζερβός Ιακωβάτος, Λιβαδάς, Δαυής κ.ά. προσπαθούσαν – και το κατόρθωσαν - να μετατρέψουν το αναγνωστήριο «Ο Κοραής» σε πολιτικό σύλλογο, στη βάση προώθησης μιας άλλης πιο προωθημένης άποψης για το ενωτικό ζήτημα. Και η μετατροπή αυτή επισημοποιήθηκε με τη νέα επωνυμία «Δημοτικόν Κατάστημα», που οι παραπάνω προσέδωσαν στο μέχρι τότε αναγνωστήριο. Με άλλα λόγια, μας λέει εδώ ο Π. Πανάς, οι Μομφερράτος κ.λπ. προώθησαν στον «Κοραή» την έντονα πολιτικοποιημένη  ριζοσπαστική άποψή τους – παράνομη η Προστασία, ένωση με το ελεύθερο ελληνικό κράτος - με αποτέλεσμα το αναγνωστήριο «Ο Κοραής» να μετατραπεί στον πολιτικό σύλλογο «Δημοτικόν Κατάστημα».

          Αν έχουμε ερμηνεύσει σωστά τις παραπάνω δυο πηγές, τον Μομφερράτο και τον Πανά, τότε με βεβαιότητα μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: Ο «Κοραής» λειτουργούσε αρχικά ως αναγνωστήριο· με την παρέμβαση μιας ομάδας μελών του άρχισε να παίρνει πολιτικό χαρακτήρα· και το 1848, όταν έφθασε στο νησί ο άνεμος της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά και με τη βοήθεια αυτού του γεγονότος, ο «Κοραής», ώριμος πια πολιτικά, θα  μετατραπεί σε πολιτική λέσχη με την επωνυμία «Δημοτικόν Κατάστημα». 

          Ένα άλλο μέλος του «Κοραή», ο  Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, μας δίνει την εξής πληροφορία στη Βιογραφία του: «Μικρά τις όμως δυσαρέσκεια, επισυμβάσα μεταξύ των μελών του αναγνωστηρίου [του “Κοραή”], επήνεγκεν ατυχώς την διαίρεσιν και την απομάκρυνσιν των αρχαιοτέρων και δημοτικωτέρων [= των πιο δημοκρατικών] μελών του».[25]  Τι μας λέει ο Ζερβός Ιακωβάτος; Συνέβη στον «Κοραή» «διαίρεση», διάσπαση μεταξύ των μελών του. Για ποιο λόγο; Κάποια ασήμαντη «δυσαρέσκεια» προκάλεσε τη διάσπαση αυτή. Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα της διάσπασης; Απομακρύνθηκαν από τον «Κοραή» τα παλαιότερα και δημοκρατικότερα μέλη του. Δε διευκρινίζει, βέβαια, αν η απομάκρυνση των «αρχαιοτέρων» και «δημοτικοτέρων» μελών έγινε οικειοθελώς από τα ίδια τα μέλη ή βίαια από την άλλη ομάδα του «Κοραή». Χαρακτηρίζει, ωστόσο, ως ατυχία («ατυχώς») το γεγονός της «διαίρεσης» και της «απομάκρυνσης», επειδή ίσως επρόκειτο για διάσπαση ενός φορέα δυναμικού και ελπιδοφόρου μέχρι εκείνη τουλάχιστον τη στιγμή.[26]     

          Μπορεί, όμως, να γίνει πιστευτό ότι «μικρά τις δυσαρέσκεια» οδήγησε στη διάσπαση της λέσχης και στην απομάκρυνση από αυτήν «των αρχαιοτέρων και δημοτικωτέρων μελών» της, δηλαδή των παλαιότερων και οπωσδήποτε ιδρυτικών μελών αλλά και των πιο δημοκρατικών, των πιο φιλελεύθερων; Η διάσπαση κάθε φορέα  και η συνακόλουθη αποχώρηση σημαντικών μελών του και μάλιστα ιδρυτικών προϋποθέτουν σοβαρότατη ιδεολογική διαφορά και εντονότατη πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ των μελών του φορέα. Τέτοια γεγονότα σημαδεύουν τη ζωή του φορέα αλλά και κάθε μέλους του και δεν είναι δυνατόν να οφείλονται σε ασήμαντη αιτία. Αντίθετα, η ίδια η λογική μάς οδηγεί να σκεφτούμε ότι κάτι άλλο πολύ πιο σοβαρό θα είχε συμβεί στον «Κοραή».  Πάντως, ο Ζερβός Ιακωβάτος, μέλος και αυτός κατά δική του ομολογία του «Δημοτικού Καταστήματος»,[27] αντίθετα προς τον Μομφερράτο και τον Πανά, δεν κάνει λόγο για μετατροπή/μετονομασία του «Κοραή» αλλά για διάσπαση της συγκεκριμένης λέσχης και αποχώρηση μιας αξιολογότατης ομάδας από αυτήν. Διαπιστώνουμε δηλαδή ότι οι κατοπινοί ηγέτες του ριζοσπαστισμού Ζερβός Ιακωβάτος και Μομφερράτος δε συμφωνούν στον τρόπο και τις διαδικασίες ίδρυσης της ριζοσπαστικής λέσχης του Αργοστολιού «Δημοτικόν Κατάστημα».

          Για αποχώρηση από τον «Κοραή» των πιο δημοκρατικών μελών του κάνει λόγο και μια άλλη πηγή, ο ριζοσπάστης Σπυρίδων Μαλάκης, γνώστης των γεγονότων εκείνης της περιόδου, μόνο που ως «αίτιον της αποχωρήσεως των δημοκρατικών» θεωρεί το γεγονός ότι «οι άρχοντες ήθελον χαρτοπαίγνια, σφαιριστήρια, δόμινα ζατρίκια κ.τ.λ.».[28] Με τον όρο «άρχοντες» ο Μαλάκης εννοούσε τους γόνους αρχοντικών ή μεγαλοαστικών οικογενειών, φιλελευθεριζουσών γενικά αντιλήψεων, οι οποίοι όντας  μέλη του «Κοραή» είχαν μεταφέρει στη λέσχη τις συνήθειες της κοινωνικής τους τάξης για χαρτοπάιγνια, σφαιριστήρια κ.λπ. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να είχε αυξηθεί ο αριθμός τους την τελευταία περίοδο, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από κάποιους ο «Κοραής» Cabinetto dei Nobili.[29] Αλλά και πάλι δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι ένα τέτοιο αίτιο οδήγησε τους δημοκρατικούς της λέσχης στην αποχώρηση και άρα στη διάσπασής της.  Μόνο ως αφορμή θα μπορούσε να εκληφθεί κάτι τέτοιο.

          Τελικά τι συμβαίνει; Πράγματι, μας εκπλήσσει αυτή η ασυμφωνία των πηγών. Δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί η διαφοροποίηση των δύο κορυφαίων ριζοσπαστών Μομφερράτου και Ζερβού Ιακωβάτου, μελών του «Κοραή» και του «Δημοτικού Καταστήματος», για το ζήτημα της δημιουργίας του «Δημοτικού Καταστήματος»: ο πρώτος μιλάει για μετονομασία του «Κοραή» σε «Δημοτικόν Κατάστημα» και ο δεύτερος για διάσπαση και αποχώρηση από τον «Κοραή»· ο πρώτος παραπέμπει στη Γαλλική Φεβρουαριανή Επανάσταση του 1848, η οποία συνέβαλε στην έντονη πολιτικοποίηση και άρα μετονομασία του «Κοραή», ενώ ο δεύτερος αγνοεί τελείως το σπουδαιότατο  αυτό γεγονός· αντίθετα, μια επουσιώδης («μικρά τις») «δυσαρέσκεια» οδήγησε στην αποχώρηση μελών από τον «Κοραή» και άρα στη διάσπασή του.  Είναι δυνατόν για ένα τόσο σημαντικό γεγονός (ίδρυση ριζοσπαστικής λέσχης), που σηματοδότησε την πορεία του ριζοσπαστικού κινήματος, να μη συμφωνούν μεταξύ τους οι ριζοσπάστες Ζερβός Ιακωβάτος, Μομφερράτος, Μαλάκης και Πανάς, έστω κι αν γράφουν (επιστολές, βιογραφία ή αναμνήσεις) 20 ή και 40 χρόνια αργότερα από την κρίσιμη διετία 1847-1848;  

          Στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα κατά το 1847-1848 ο αρμοστής John Seaton (1843-1849)[30] εξήγγειλε συνταγματικές μεταρρυθμίσεις.[31] Είναι βάσιμο να δεχθούμε ότι θα απασχόλησαν τα μέλη του «Κοραή» η σκοπιμότητα και το εύρος των μεταρρυθμίσεων αυτών. Κατά τις συζητήσεις εκείνες διατυπώθηκαν τότε δύο «γραμμές» μέσα στον «Κοραή», όπως πολύ σαφέστατα το διαβεβαιώνει ο Π. Πανάς, ο οποίος θα είχε έγκυρες πληροφορίες για τις συζητήσεις και τα γεγονότα εκείνης της εποχής. Ο τελευταίος στην εφημερίδα του Έγερσις στις 19 Νοεμβρίου 1894,[32] αναφερόμενος, με την ευκαιρία του θανάτου του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, στη ζωή και την προσφορά του άνδρα, μας ενημερώνει για τη στάση του Ζερβού Ιακωβάτου απέναντι στις παραχωρούμενες μεταρρυθμίσεις  του Seaton. Τότε, λοιπόν, η λέσχη του «Κοραή» συγκάλεσε τα μέλη της (ανάμεσα στα οποία ήταν και ο Ζερβός Ιακωβάτος), για να συσκεφθούν «περί της χρήσεως την οποίαν ώφειλον να κάμωσι των παραχωρηθεισών μεταρρυθμίσεων».   Κατά τη συζήτηση διατυπώθηκαν δυο προτάσεις και άρα συγκροτήθηκαν δύο ομάδες: τα μέλη της πρώτης ομάδας  «εγνωμάτευσαν  να κηρύξωσιν αυτάς ανεπαρκείς» και πρότειναν επιπλέον «ν’ απαιτήσωσι προς συμπλήρωσιν την ριζικήν μεταρρύθμισιν του συντάγματος του 1817, υπεύθυνον υπουργείον, εγχώριον στρατόν κ.τ.λ.», ενώ της δεύτερης  υποστήριξαν  ότι «θα ήτο έγκλημα εσχάτης κατά του έθνους προδοσίας», αν ο επτανησιακός λαός περιοριζόταν «εις απαιτήσεις μεταρρυθμίσεων και δεν προέβαινεν αμέσως εις την διατράνωσιν του προς την εθνικήν αυτού αποκατάστασιν αδιαφιλονεικήτου δικαιώματός του».[33]

          Είναι, δηλαδή, προφανές ότι επρόκειτο ουσιαστικά για δύο διαφορετικές «γραμμές» μέσα στη μέχρι τότε ενιαία φιλελεύθερη κίνηση της Κεφαλονιάς, τη μετριοπαθή «γραμμή» και την προωθημένη. Η πρώτη «γραμμή» είχε την πλειοψηφία, κατά της οποίας όμως,  όπως σημειώνει ο Π. Πανάς, «εξανέστησαν ο Ηλίας Ζερβός, ο Ιωσήφ Μομφερράτος, ο Δ. Δαυής, ο Γ. Λιβαδάς και άλλοι τινές», οι οποίοι «μη γενομένης δεκτής της γνώμης των απεσύρθησαν της λέσχης Ο Κοραής, της οποίας ήσαν μέλη, ως πλειονοψηφούντων εν αυτή των μεταρρυθμιστών». Η συζήτηση δηλαδή για τις μεταρρυθμίσεις  οδήγησε  στη διάσπαση της φιλελεύθερης κίνησης με τη δημιουργία μεταρρυθμιστικής και ριζοσπαστικής κατεύθυνσης. Εάν αυτές οι πληροφορίες της εφημερίδας Έγερσις συνδυασθούν με τις παραπάνω πληροφορίες του Ζερβού Ιακωβάτου, τότε λογικά εξάγεται το συμπέρασμα ότι  η δεύτερη, η μειοψηφούσα ομάδα, την οποία ωστόσο αποτελούσαν «οι πλείστοι εκ των ιδρυτών του Κοραή»,[34] απομακρύνθηκε (κατά τον Ζερβό Ιακωβάτο) ή αποσύρθηκε (κατά την Έγερσι) από τη λέσχη του «Κοραή» και ίδρυσε το «Δημοτικόν Κατάστημα», «το οποίον υπήρξεν ο φάρος του κεφαλληνιακού αγώνος και ο σημαιοφόρος της ιονίου παλιγγενεσίας».[35]

          Το ποιας μορφής ήταν η απομάκρυνση ή η απόσυρση των μειοψηφούντων μελών θα μας το διευκρινίσει η μαρτυρία ενός εξωριζοσπαστικού/αντιριζοσπαστικού πολιτικού παράγοντα, του τότε Άγγλου τοποτηρητή του νησιού C. J. D’ Everton (1842-1848).[36] Ο τελευταίος σε αναφορά του τον Ιούλιο του 1848 έδινε για το ζήτημα που εδώ μας απασχολεί  τουτηδώ τη σημαντικότατη πληροφορία:[37] Πριν από έναν περίπου χρόνο (Ιούλιος δηλαδή του 1847) «αποπέμφθηκαν» («they were expelled») από τον «Κοραή» εκείνα τα μέλη, τα οποία ήταν γνωστά «για τη βία της πολιτικής τους άποψης» («for the violence of their political opinion») – μιας άποψης «ενμέρει φιλελληνικής [ενωτικής δηλαδή], ενμέρει δημοκρατικής ή συνδυαστικής και των δύο» («partly philhellenist, partly Rebublican, or both combined»).  Προφανώς εννοεί  τη μειοψηφούσα, κατά την Έγερσι, ομάδα, της οποίας τα μέλη χάραξαν μια ριζοσπαστική κατεύθυνση συνδυάζοντας το εθνικό με το δημοκρατικό στοιχείο και απαιτώντας έτσι, μέσα από την καταδίκη της Προστασίας και άρα και των προτεινόμενων μεταρρυθμίσεών της, την άμεση ένωση των Επτανήσων με τον ελληνικό εθνικό κορμό.

          Ποιο είναι, λοιπόν, το νέο στοιχείο που μας δίνει ο D’ Everton; Η, κατά τον Ζερβό Ιακωβάτο, «απομάκρυνσις» των «αρχαιοτέρων» και «δημοτικοτέρων» μελών του «Κοραή», που αποτελούσαν τη μειοψηφούσα, κατά την Έγερσι, ομάδα της λέσχης, ήταν στην πραγματικότητα, κατά τον D’ Everton, αποπομπή, εκδίωξη της ομάδας αυτής από την πλειοψηφία του «Κοραή». Η τελευταία δηλαδή, διαπιστώνοντας ότι δεν ήταν δυνατή η «συγκατοίκηση» με τους «ακραίους» φιλελεύθερους,  με απόφασή της τους απέβαλε από τη λέσχη. Και αυτή η αποβολή έγινε, σύμφωνα με τον τοποτηρητή, μέσα στο καλοκαίρι του 1847, περίοδο κορύφωσης των συζητήσεων για τη μεταρρυθμιστική πολιτική του Seaton.

          Και ενώ ο «Κοραής» θα συνεχίσει να λειτουργεί  ως πολιτικό, από τώρα και στο εξής, κέντρο των μεταρρυθμιστών, η αποβληθείσα μειοψηφία του θα ξεκινήσει τις διεργασίες για την ίδρυση νέας πολιτικής λέσχης, του «Δημοτικού Καταστήματος», το οποίο θα καταστεί «ο πρώτος πυρήν και το κέντρον του ριζοσπαστισμού».[38]  Πότε, όμως, θα πραγματωθεί αυτή η ίδρυση; Οι πηγές μάς δίνουν δυο χρόνους: είτε πριν είτε μετά από τη φεβρουαριανή Γαλλική Επανάσταση του 1848. Ο Σπ. Μαλάκης είναι σίγουρος: «Αποχωρήσαντες οι δημοκρατικοί του αναγνωστηρίου “Ο Κοραής” κατ’ Ιανουάριον του 1848 κατήρτισαν το περιώνυμον “Δημοτικόν Κατάστημα”».[39]   Αντίθετα, ο Ιωσήφ Μομφερράτος, όπως παραπάνω αναφέραμε, επιμένει να συνδέει την επωνυμία, άρα και το χρόνο μετονομασίας, της νέας λέσχης με τη Γαλλική Επανάσταση του Φεβρουαρίου 1848: «[...] εωσού, κατά το 1848, αφορμήν της εντονωτέρας εκφράσεως των προθέσεών του λαμβάνων εκ της τότε Γαλλικής Επαναστάσεως, [...] εις στάδιον ριζοσπαστικής ενεργείας εισήλθε· τότε δε και το όνομα “Δημοτικόν Κατάστημα” προσέλαβε [...]».[40] Αλλά και ο Άγγλος τοποτηρητής του νησιού D’ Everton παρόμοια άποψη εκφράζει: Τα μέλη που αποπέμφθηκαν από τον «Κοραή»,  ίδρυσαν νέα πολιτική λέσχη, η οποία περιέλαβε στην επωνυμία της μετά την έκρηξη της Φεβρουαριανής Γαλλικής Επανάστασης του 1848 («after the Revolution in France of last February») τον όρο «δημοκρατικός» («δημοτικός» δηλαδή).[41]

           Οι παραπάνω, ωστόσο, απόψεις  του Μομφερράτου και του D’ Everton δε φαίνεται να συμφωνούν με την τότε πραγματικότητα. Και τούτο γιατί, όταν το «Δημοτικόν Κατάστημα» προετοίμαζε και γιόρταζε το 1848 την επέτειο της 25^ης Μαρτίου,  είχε ήδη την επωνυμία αυτή. Συγκεκριμένα, εκείνη η επέτειος, εκτός από τον «Κοραή», γιορτάστηκε για πρώτη φορά και από τη νέα ριζοσπαστική λέσχη, το «Δημοτικόν Κατάστημα», όπως μας πληροφορούν αυτόπτες μάρτυρες, εφημερίδες και έγγραφα εκείνης της εποχής.[42] Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι το προηγούμενο διάστημα του Μαρτίου πρέπει να ήταν σε λειτουργία το «Δημοτικόν Κατάστημα». Και τούτο γιατί χρειαζόταν χρόνος για την πραγματοποίηση των συνεδριάσεων, οι οποίες θα όριζαν τις επιτροπές των προετοιμασιών, αλλά και για την πραγματοποίηση των ίδιων των προετοιμασιών.[43]  Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» έπρεπε να είχε ιδρυθεί και να λειτουργούσε με αυτήν την επωνυμία πριν από το Μάρτιο του 1848. Αλλά και λίγο πριν, στα μέσα του Φεβρουαρίου, που έγιναν γνωστά στην κοινή γνώμη της Κεφαλονιάς τα φεβρουαριανά επαναστατικά γεγονότα της Γαλλίας, η ριζοσπαστική λέσχη είχε ήδη τη γνωστή επωνυμία της, όπως προκύπτει από όσα μας αναφέρει ο Σπ. Μαλάκης: «Αίφνης εσπέραν τινά προς τα μέσα του Φεβρουαρίου είδομεν φωταγωγημένον το γειτονικόν ημών Δημοτικόν Κατάστημα. Ηρωτήσαμεν το αίτιον της φωταψίας και επληροφορήθημεν την έκκρηξιν της γαλλικής επαναστάσεως 10/22 Φεβρουαρίου [...]».[44]

          Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω καταλήγουμε στα εξής: Ο «Κοραής» και το «Δημοτικόν Κατάστημα» συνιστούν δύο διαφορετικές πολιτικές λέσχες με κοινή όμως μήτρα. Οι φιλελεύθεροι του Αργοστολιού ιδρύουν το 1843 το αναγνωστήριο «Μουσείον Ο Κοραής», που δε θα αργήσει να λειτουργήσει ως πολιτική λέσχη. Το «Δημοτικόν Κατάστημα» συνιστά νέα πολιτική λέσχη, δημιούργημα των δημοκρατικότερων φιλελεύθερων μελών του «Κοραή»· οι τελευταίοι - αυτοί που σύντομα θα ονομαστούν ριζοσπάστες – θα αναγκαστούν το καλοκαίρι του 1847, λόγω σοβαρών ιδεολογικο-πολιτικών διαφορών που προέκυψαν μέσα στον «Κοραή» με αφορμή τις μεταρρυθμίσεις του αρμοστή Seaton, να αποχωρήσουν από αυτόν και να προχωρήσουν τον Ιανουάριο του 1848 στην ίδρυση νέας πολιτικής λέσχης. Επομένως, το «Δημοτικόν Κατάστημα» δεν αποτελεί μετονομασία ή μετεξέλιξη ή μετάλλαξη του «Κοραή». Ο «Κοραής», βέβαια, θα παραμείνει και θα λειτουργεί στο Αργοστόλι ως πολιτική λέσχη των μεταρρυθμιστών, ενώ το «Δημοτικόν Κατάστημα» θα καταστεί το πολιτικό κέντρο των ριζοσπαστών.

 

 

Πέτρος Πετράτος

 

         

 

 

---

[1]  Βλ. Ηλίας  Ζερβός Ιακωβάτος, Βιογραφία συντεθείσα παρ’ αυτού του ιδίου, Επιμέλεια-Προλεγόμενα- Σημειώσεις Χρίστου  Σ. Θεοδωράτου, εν Αθήναις 1974, σ. 36. Ο Ιωσήφ Μομφερράτος έχει σημειώσει  το 1842 ως έτος ίδρυσης του «Κοραή», βλ. Γιώργος  Γ. Αλισανδράτος, «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου. (Συμβολή στην ιστορία του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού), Πρακτικά Δ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (28 Σεπτεμβρίου- 1 Οκτωβρίου 1978), τ. Α΄, Κέρκυρα 1980, σ. 17 [= Γιώργος Γ.  Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2008,  σ. 132].

[2]  Τα ιδρυτικά μέλη πρέπει να τα αναζητήσουμε μεταξύ των ατόμων με φιλελεύθερες ιδέες, όπως πτυχιούχοι ξένων πανεπιστημίων που πρόσφατα είχαν επιστρέψει στο νησί και άλλοι με συμμετοχή σε προηγούμενες αντικαθεστωτικές ενέργειες: Γεράσιμος Λιβαδάς, Δημήτριος Ραζής Λουκάτος, Αριστείδης Άννινος Αναστασάτος, Γεράσιμος Πανάς Δοναδάτος,  Ιερώνυμος Τυπάλδος Πρετεντέρης, Βασίλειος Πινιατώρος, Νικόλαος Φωκάς ή Ρεπούμπλικας, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Δημήτριος Δαυής κ.ά., βλ. σε συνδυασμό Π. Χιώτης, Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι ενώσεως, έτη 1815-1864, τ. Β΄, εν Ζακύνθω 1877, σ. 38, Η. Ζερβός Ιακωβάτος, ό.π., σ. 37, και εφ. Έγερσις, φ. 41, 5-3-1894, 1β.

[3]  Ο Άγγλος αρμοστής Seaton επέτρεψε τη σύσταση λεσχών με την προϋπόθεση της ήσυχης συγκέντρωσης των μελών τους και την εισαγωγή εφημερίδων από το ελληνικό κράτος, βλ. Π. Χιώτης, ό.π., σ. 130.

[4]  Για την επιλογή του ονόματος του Κοραή και το συμβολισμό που εμπεριείχε βλ. Πέτρος  Πετράτος, «Ο Α. Κοραής και η Κεφαλονιά. Η ονοματοδοσία της λέσχης “Μουσείον Ο Κοραής” (1843)», Ερανιστής,τ. 25 (2005), σσ. 281-299.

[5]  Βλ. Σπυρίδων  Γ. Μαλάκης, Απομνημονεύματα επί της συγχρόνου ιστορίας ή ιστορικόν επεισόδιον επί των ενεργειών δρασάντων τινών προσώπων προς επίτευξιν της Μεγάλης Ιδέας, εν Αθήναις 1895, σσ. 184-195.

[6]  Βλ. Σπ. Μαλάκης, ό.π., σσ. 200-211. Πρβλ. Π. Πετράτος, «Η εθνική γιορτή της 25^ης Μαρτίου στην Κεφαλονιά κατά την εποχή της Αγγλοκρατίας», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 10 (2005), σσ. 348-354.

 

[7]  Βλ. Ηλίας Α. Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α΄, σ. 146: «[...] αλλά το σωματείον εκείνο [“Ο Κοραής”] έμελλε μετέπειτα να μεταβληθή εις εστίαν ήτις ετήρει διά της προσφόρου δράσεως και διευθύνσεως των ζητημάτων, άσβεστον και αύξον το πυρ του ριζοσπαστισμού, αφ’ ης μάλιστα αντήλλαξε την ονομασίαν προς την του “Δημοτικού Καταστήματος”».

[8]  Βλ. Σπύρος Χρ. Βερύκιος, Ιστορία των «Ηνωμένων Κρατών»των Ιονίων Νήσων, η αποκληθείσα «Βρεττανική Προστασία» και οι αγώνες των Επτανησίων διά την εθνικήν αποκατάστασιν 1815-1864, Αθήναι 1964, σ. 255: «Ταχέως μετεβλήθη [“Ο Κοραής”] εις κέντρον του ριζοσπαστισμού και μετωνομάσθη εις “Δημοτικόν Κατάστημα”».

[9]  Ο Χρίστος Θεοδωράτος στα «Προλεγόμενα» του έργου τού Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου, «Η επί της Αγγλικής Προστασίας Επτανήσιος Πολιτεία και τα κόμματα», Επιμέλεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, Παράρτημα, εν Αθήναις 1969, σ. ιστ΄ αναφέρει: «[...] “Ο Κοραής”, που το 1847 μετωνομάσθη εις “Δημοτικόν Κατάστημα”», και στα «Προλεγόμενα»  του άλλου έργου του Η. Ζερβού Ιακωβάτου, Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου 1857, Επιμέλεια και Προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός, Αθήναι 1972, σ. ιβ΄, επαναλαμβάνει: «[...] που το 1847 μετωνομάσθη [“Ο Κοραής”] “Δημοτικόν Κατάστημα”». Στην ίδια γραμμή της μετονομασίας κινήθηκαν και ο Νικόλαος Μοσχονάς, «Το Ιόνιο Κράτος και οι αγώνες των Επτανησίων», στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1977, σ. 205: «[...] το 1847 η λέσχη “Κοραής” άλλαξε την επωνυμία της σε “Δημοτικόν Κατάστημα”, συνεχίζοντας πάντα την πατριωτική της δράση», και ο Παναγιώτης Νούτσος, στην Εισαγωγή του Α΄ τόμου του έργου του Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1995 (2^η έκδοση), σ. 51, σημ. 104: «[...] το αναγνωστήριο του Αργοστολίου “Ο Κοραής” (1843), που θα μετονομασθεί σε “Δημοτικόν Κατάστημα”, υπήρξε το πολιτικό κέντρο του “ριζοσπαστισμού”».

 

[10]  Ο Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τ. 2, εκδ. Κέφαλος, Αθήνα 1988, στη σ. 147 κάνει λόγο για «μετονομασία της πολιτικής λέσχης», αφού προηγουμένως στη σ. 146 είχε  αναφέρει ότι οι ριζοσπάστες του νησιού με την είδηση της Γαλλικής Επανάστασης του 1848 «ονομάζουν την πολιτική λέσχη στο Αργοστόλι «Δημοτικό Αναγνωστήριο» με την έννοια του δημοκρατικού και την μεταβάλλουν σε κέντρο δράσης και διαφώτισης». Επαναλαμβάνει τα παραπάνω και στην πρόσφατη αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση του παραπάνω βιβλίου του, Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Ιστορία της Κεφαλονιάς (1797-1940), Αθήνα 2010, σσ. 198 και 199, αν και στη σ. 198 αναφέρει επιπλέον και την άποψη ότι «κατά νεότερες έρευνες αποχωρούν [οι ριζοσπάστες] από την πολιτική λέσχη “Κοραής” και ιδρύουν το νέο [“Δημοτικό] Κατάστημα”».

[11]  Ο Νικόλαος Δ. Τζουγανάτος, «Το “Δημοτικόν Κατάστημα Αργοστολίου” εστία του Ριζοσπαστισμού», Ιόνιος Ηχώ, περίοδος Γ΄, έτος 17 (31), τχ. 190-191, Μάϊος-Ιούνιος 1962, σ. 8, [=Νικόλαος Δ. Τζουγανάτος, Μελετήματα Ιστορίας και Λαογραφίας της Κεφαλονιάς, τ. Α΄, έκδοση του Συλλόγου «Λειβαθώ» Κεφαλονιάς, Αθήνα 1996, σ.135], αναφέρει ότι τα  πιο δημοκρατικά μέλη του «Κοραή»  «αποσχίσθηκαν από το Αναγνωστήριο [“Ο Κοραής”] και ίδρυσαν το περίφημο “Δημοτικόν Κατάστημα”».

[12]  Ο Ντίνος Κονόμος, Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και η Ένωση της Επτανήσου, έκδοση του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι 1964, σσ. 27, 28,  κάνει λόγο για απόσχιση λόγω διχόνοιας μεταξύ των μελών: «Οι νέοι του Αργοστολίου ιδρύουν το αναγνωστήριο “Ο Κοραής” (1843) [...]. Η ελληνικώτατη διχόνοια εμφανίζεται κ’ εδώ με αποτέλεσμα ν’ αποσχισθούν τα παλαιότερα και γνωστότερα μέλη του Αναγνωστηρίου ιδρύοντας άλλο με την επωνυμία “Δημοτικόν Κατάστημα” (1847)».

[13]  Ο Σπύρος Μυλωνάς στην Εισαγωγή του βιβλίου Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός, [= Τα Κεφαλληνιακά ή Αναφορά συνταχθείσα διά την Βουλήν των αντιπροσώπων της Ιονίου Επικρατείας, υπό Δρ Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου,, εν Κεφαλληνία 1850], Αθήνα 1964, σ. 8, αναφέρει ότι στον «Κοραή» (1843) «αναπτύχθηκε μια σπουδαία πνευματική και πατριωτική δραστηριότητα. Προετοιμάστηκε εκεί η ίδρυση του “Δημοτικού Καταστήματος”, που πραγματοποιήθηκε το 1847. Και λέμε προετοιμάστηκε, γιατί το “Δημοτικό Κατάστημα” είχε σαφή πολιτικό χαρακτήρα», υπονοώντας προφανώς ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» προήλθε από την αποχώρηση των περισσότερο πολιτικοποιημένων μελών του «Κοραή».

[14]  Η Μιράντα Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, Οι εξεγέρσεις της Κεφαλληνίας κατά τα έτη 1848 και 1849, έκδοση της Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αθήνα 1980, σ. 59, αναφέρει ότι «τα παλαιότερα μέλη του Κοραή [αποχωρώντας προφανώς από αυτόν] ίδρυσαν το 1847 το Δημοτικό Κατάστημα, με καθαρά πλέον πολιτικό χαρακτήρα», παραπέμποντας σε μαρτυρία του τότε Άγγλου τοποτηρητή της Κεφαλονιάς J. D’ Everton, για την οποία θα μιλήσουμε στη συνέχεια.

[15]  Ο Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Το Αναγνωστήριον «Η Ομόνοια» Ληξουρίου, έκδοση Πολιτιστικού και Εορταστικού Κέντρου Ληξουρίου, Ληξούρι 1995, σ. 34, αναφέρει ότι «η διαφοροποίηση της φιλολογικής λέσχης “Ο Κοραής” σε πολιτικό κέντρο κατέληξε στο διχασμό των μελών, από τα οποία τα μαχητικότερα απεχώρησαν και ίδρυσαν νέο “πολιτικόν κυρίων κοινείον” το “Δημοτικόν Κατάστημα” Αργοστολίου, το μαχητικότερο κέντρο αντιστασιακής δράσης σ’ όλο το προτεκτοράτο των Ιονίων Νήσων». Την ίδια άποψη διατυπώνει και στο Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, «Το τυπογραφείο Κεφαλληνίας “Η Σάλπιγξ”», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 9 (1999-2003), σσ. 256-257: «[...] της πολιτικοποιημένης ήδη λέσχης “Ο Κοραής” και μετά τη διάσπασή της και αποχώρηση από αυτήν των αδιάλλακτων εθνικιστών-ενωτικών που μετονομασμένοι σε ριζοσπάστες ίδρυσαν το “Δημοτικόν Κατάστημα” Αργοστολίου [...]».   

[16]  Ο Σπύρος Δημ. Λουκάτος στο πρόσφατο για το Ριζοσπαστισμό βιβλίο του Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, επιμέλεια Πέτρος Πετράτος, έκδοση του Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς-Ιθάκης, Αργοστόλι 2009, σ. 147, αναφέρει ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» «ιδρύθηκε και λειτούργησε στο Αργοστόλι από το Γενάρη 1848 [...]. Αυτό προήλθε από τα δημοκρατικά μέλη του αναγνωστηρίου “Ο Κοραής”, τα οποία αποσπάστηκαν από αυτό στα 1847, ίδρυσαν το “Δημοτικόν Κατάστημα” [...]». Αλλά και σε παλαιότερη μελέτη του ο Σπ. Λουκάτος είχε διατυπώσει την άποψη της αποχώρησης: Σπ. Λουκάτος, «Εκθέσεις Ελλήνων προξένων στα Αγγλοκρατούμενα Επτάνησα (1848-1849)», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 3 (1978-1979), σ. 78, σημ. 32: «Το “Δημοτικόν Κατάστημα” ως κέντρο του Ριζοσπαστικού κόμματος δημιουργήθηκε το Γενάρη του 1848. Το θεμελίωσαν οι δημοκρατικοί που αποχώρησαν από το αναγνωστήριο “Ο Κοραής”». Βλ. επίσης Σπύρος Δημ. Λουκάτος, Ο Ριζοσπαστισμός, το Ριζοσπαστικό κόμμα, το Ριζοσπαστικό κίνημα στα χρόνια του Αγγλικού Προτεκτοράτου των Επτανήσων 1815-1864, [συλλογή από ανακοινώσεις, μελέτες, ομιλίες, άρθρα], έκδοση Δήμου Αργοστολίου, Αργοστόλι 2010, σ. 40, (ομιλία στην Κέρκυρα το 1984 με τίτλο «Αξιολογική θεώρηση του Ριζοσπαστικού κινήματος στα Αγγλοκρατούμενα Επτάνησα»):  «[...] συστάθηκε [το “Δημοτικόν Κατάστημα”] κατά το 1847 με την πρωτοβουλία των κορυφαίων Ριζοσπαστών, του Ιωσήφ Μομφερράτου και του Ηλία Ζερβού, και με την ενεργό συμπαράσταση των πιο προοδευτικών, φιλελεύθερων και δημοκρατικών μελών του αναγνωστηρίου “Ο Κοραής” από το οποίο αποσπάστηκαν, καθώς και της νεολαίας, [...]».

[17]  Ο Γ. Αλισανδράτος, «Ιωσήφ Μομφερράτου, Αυτοβιογραφικά Σημειώματα. (Συμβολή στον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό)», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, τ. 7 (1970), σ. 25, σημ. 4, [= Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π.,  σ. 27, σημ. 19] δέχεται την άποψη της μετονομασίας: «Το 1848 ο “Κοραής” πήρε καθαρά πολιτικό χαρακτήρα: συγκέντρωσε όλα τα προοδευτικά και φιλελεύθερα στοιχεία, μετονομάστηκε σε “Δημοτικόν Κατάστημα” και έγινε το πολιτικό κέντρο του ριζοσπαστισμού». Την ίδια άποψη διατυπώνει και στη μελέτη του «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Το σχίσμα της ηγεσίας», δημοσιευμένη στο Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π., και στη σ. 300: «Τότε [1843] ιδρύθηκε [...] ο μορφωτικός σύλλογος “Κοραής” [...]. Αργότερα, μετά το 1848, ως “Δημοτικόν Κατάστημα” πλέον, έγινε το πολιτικό κέντρο του Ριζοσπαστισμού της Κεφαλονιάς [...]». Ωστόσο, στη μελέτη του Γ. Αλισανδράτος,  «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου από τις εξορίες του στους Οθωνούς και την Ερείκουσα», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας (Κέρκυρα, 21-24 Μαΐου 1988), «Το Ιόνιο Κράτος 1815-1864», έκδοση Κέντρου μελετών Ιονίου, Αθήνα 1997, σ. 22, [= Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π., σ. 241] κάνει λόγο για μετεξέλιξη του «Κοραή» σε «Δημοτικόν Κατάστημα»: «[...] συνάγεται ότι πρωτεργάτης στη σύσταση του συλλόγου “Ο Κοραής” το 1842 και στη μετεξέλιξή του σε “Δημοτικόν Κατάστημα” το 1848 ήταν ο Ιωσήφ Μομφερράτος».

[18]  Ο Γ. Αλισανδράτος στη μελέτη του Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός. Σχέδιο για δοκίμιο Πολιτικής Ιστορίας, που εκδόθηκε από την Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, με επιμέλεια Γεωργίου Ν. Μοσχόπουλου, Αργοστόλι 2006, την οποία είχε ολοκληρώσει το 1966 (βλ. ό.π., σ. 15), αναφέρει, σ. 49, ότι το «Δημοτικόν Κατάστημα» «προήλθε από το πρώην αναγνωστήριο “Ο Κοραής” [...]. Τον Iανουάριο του 1848 οι δημοκρατικοί του “Κοραή” αποχώρησαν και ίδρυσαν το “Δημοτικόν Κατάστημα”», (θέση που είχε διατυπώσει λίγο πριν στη σ. 35: «[...] οργανωμένες από το “Δημοτικόν Κατάστημα” του Αργοστολίου  (λέσχη των ενωτικών και δημοκρατικών που μόλις είχαν αποσπασθή από το αναγνωστήριο “Ο Κοραής”) [...]»).

[19]  Βλ. Παναγιώτης Πανάς, Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, εν Αθήναις 1888, σ. 8.

[20]  Ο βιογράφος του, βέβαια,  Π. Πανάς, ό.π., σσ. 8-9, μας πληροφορεί ότι μετά την επάνοδό του (1844) στη γενέτειρα ο Μομφερράτος «έμεινεν ιδιωτεύων και εις πολιτικάς μελέτας ασχολούμενος», μέχρι το 1848, οπότε οι  μεταρρυθμίσεις της Προστασίας «ηνέωξαν αυτώ ευρύτατον πολιτικής ενεργείας στάδιον». Μας φαίνεται αδύνατον ένας έντονα πολιτικοποιημένος νέος εμφορούμενος από τις δημοκρατικές αρχές και με πλήρη συνείδηση της πολιτικής κατάστασης της πατρίδας του να παραμένει αμέτοχος για τέσσερα χρόνια και τη στιγμή μάλιστα που συνομήλικοι ομοϊδεάτες του  δραστηριοποιούνταν ήδη στον «Κοραή». Παρακάτω, βέβαια, σσ. 10-11, ο ίδιος ο Π. Πανάς αναφέρει,  ότι ο Μομφερράτος ήταν ανάμεσα σ’ εκείνους που συνέβαλαν στη «μετατροπή» του «Κοραή» σε «Δημοτικόν Κατάστημα»

[21]  Πρόκειται για επιστολή του Ιωσήφ Μομφερράτου προς τον Κεφαλονίτη δικηγόρο στην Αθήνα Γεράσιμο Μουσούρη (15-12-1871), στην οποία αναφέρει περιληπτικά τη δράση του ριζοσπαστισμού κατά την περίοδο 1848-1852. Ο Γ. Μουσούρης είχε ζητήσει πληροφορίες από τον Μομφερράτο, γιατί σκόπευε να γράψει μελέτη για το ριζοσπαστικό κίνημα. Βλ. Γ. Αλισανδράτος, «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου. (Συμβολή στην ιστορία του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού)», ό.π.,  σσ. 17-18 [= Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π., σσ. 132-133].

[22]  Βλ. ό.π., σ. 18 [ό.π., σ. 133]: «Και αυτοί δε οι συντάκται των ριζοσπαστικών εφημερίδων [ανάμεσα σε αυτούς και ο Μομφερράτος], καίτοι αυθορμήτως και κατ’ ιδίαν προαίρεσιν ενεργούντες, του Δημοτικού Καταστήματος ήσαν μέλη». Βλ. και Η. Τσιτσέλης, ό.π., σ. 487.

[23]  Πρόκειται για τη ριζοσπαστική θέση, όπως θα εκφρασθεί αμέσως μετά από τους ηγέτες του ριζοσπαστισμού Ζερβό Ιακωβάτο και Μομφερράτο.

[24]  Π. Πανάς, ό.π., σ. 10-11.

[25]  Η. Ζερβός Ιακωβάτος, ό.π., σ. 37.

[26]  Αυτό το «ατυχώς» ο Ντ. Κονόμος, ό.π., σ. 28, το εκλαμβάνει ως διχόνοια: «η ελληνικωτάτη διχόνοια».

[27]  Βλ. Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, «Η επί της Αγγλικής Προστασίας Επτανήσιος Πολιτεία και τα κόμματα», ό.π., σ. 80: «[...] εχρημάτισα και εγώ επί τινα χρόνον μέλος [του “Δημοτικού Καταστήματος”]». Βλ. επίσης Γ. Αλισανδράτος, ό.π., καθώς και ο Ζερβός Ιακωβάτος ήταν ένας από τους συντάκτες των ριζοσπαστικών εφημερίδων.

[28]  Σπ. Μαλάκης, ό.π., σ. 196.

[29]  Ο χαρακτηρισμός είναι του τότε Άγγλου τοποτηρητή της Κεφαλονιάς C. J. D’ Everton. Βλ. Μ. Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, ό.π., σ. 59, σημ. 300.

[30]  Για τον John Seaton βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Β΄, σσ. 577-578.

[31]  Γι’ αυτές τις μεταρρυθμίσεις βλ. Σπ. Λουκάτος, Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών, ό.π., σσ. 136-140.

[32]  Βλ. εφ. Έγερσις, φ. 78, 19-11-1894, 1-2, «Ηλίας Ζερβός».

[33]  Ό. π., 1β.  Όσα γράφει εδώ ο Π. Πανάς είναι τελείως διαφορετικά από εκείνα που είχε γράψει στη Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, ό.π., σσ. 11-12.

[34]  Η. Ζερβός Ιακωβάτος, ό.π., σ. 37.

[35]  Εφ. Έγερσις, ό.π., 1β.

[36]  Γι’ αυτόν βλ. Η. Τσιτσέλης, ό.π., τ. Β΄,  σσ. 583-584.

[37]  Την αναφορά του D’ Everton  προς τον Fraser, 15 Ιουλίου 1848 (P.R.O., C.O. 136/1235, No 58), βλ. Μ. Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, ό.π., σ. 59, σημ. 300: «[...] This club [= “Δημοτικόν Κατάστημα”] is under the direction of individuals who have always been notorious for the violence of their political opinion – partly philhellenist, partly rebublican, or both combined. They were expelled about a year ago from the “Korais” – as too dangerous to be safely associated with, or too disreputable. […]».

[38]  Π. Πανάς, Ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω, εν Κεφαλληνία 1880, σ. 8.

[39]  Βλ. Σπ. Μαλάκης, ό.π., σ. 195.

[40]  Γ. Αλισανδράτος, «Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφερράτου. (Συμβολή στην ιστορία του Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού)», ό.π.,  σσ. 17-18 [= Γ. Αλισανδράτος, Κείμενα για τον Επτανησιακό Ριζοσπαστισμό, ό.π., σσ. 132-133].

 

[41]  Βλ. Μ. Παξιμαδοπούλου-Σταυρινού, ό.π., σ. 59.σημ. 300.: «[…]. The title of “Democratic”  [δηλαδή “Δημοτικός”] was not assumed by one of them [clubs], till after the Revolution in France of  last February. [...]».

[42]  Βλ. Π. Πετράτος, «Η εθνική γιορτή της 25^ης Μαρτίου στην Κεφαλονιά κατά την εποχή της Αγγλοκρατίας», ό.π., σσ. 348-354.

[43]  Για τις προετοιμασίες αυτές βλ. Σπ. Μαλάκης, ό.π., σσ. 200-205.

[44]  Σπ. Μαλάκης, ό.π.,σ. 196.