Η ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΗ ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΗ ΣΠ. ΑΣΑΝΗ ΣΕ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος,

περ. Β΄, τχ. 11 (Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2014), σσ. 19-22.

          Στα χρόνια της έντονης πνευματικής προετοιμασίας των υπόδουλων στους Οθωμανούς Ελλήνων, στην περίοδο δηλαδή της ακμής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ένας Κεφαλονίτης, βαφτισμένος στα νάματα των νεωτεριστικών αντιλήψεων, υπέρμαχος των θετικών επιστημών εγκαταλείπει το νησί του μετά από είκοσι χρόνια διαμονής και εργασίας σε αυτό, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στη διαδικασία της λεγόμενης μετακένωσης[1] των φιλελεύθερων δυτικοευρωπαϊκών ιδεών στον οθωμανοκρατούμενο ελληνισμό για σαράντα περίπου χρόνια. Πρόκειται για τον ιατροφιλόσοφο και μαθηματικό Σπυρίδωνα Ασάνη (1749-1836), ο οποίος το 1795- δυο χρόνια πριν καταλάβουν τα Επτάνησα οι Γάλλοι - αναχωρεί από την Κεφαλονιά, στην οποία δε θα επιστρέψει πλέον τα επόμενα χρόνια, αφού ο θάνατος θα τον βρει εγκαταστημένο στην Κωνσταντινούπολη. Και στα μέρη εκείνα παράλληλα με την άσκηση της ιατρικής θα διδάξει μαθηματικά και συγγράψει ή θα μεταφράσει μαθηματικά βιβλία.

           Ο Σπ. Ασάνης (1749-1836) γεννήθηκε στο Κάστρο. Αφού πήρε τις πρώτες εγκύκλιες γνώσεις στη γενέτειρα και αφού κυρίως μυήθηκε ουσιαστικά από τον γιατρό πατέρα του Γρηγόριο στα μονοπάτια της ιατρικής, πήγε στην Πάδοβα της Ιταλίας, για να σπουδάσει την ιατρική επιστήμη. Παράλληλα, μελέτησε αρχαιοελληνική και λατινική φιλολογία, ιδιαίτερα όμως στράφηκε στις φυσικομαθηματικές επιστήμες με ξέχωρη κλίση προς τη μηχανική και την αστρονομία. Τις μαθηματικές γνώσεις τις θεωρούσε απαραίτητη υποδομή για την εμβάθυνση της ιατρικής επιστήμης, για την εξήγηση και ερμηνεία των συμπτωμάτων και των αιτίων των ασθενειών.

          Αποδεχόμενος τις νεωτεριστικές, τότε, ιατρικές απόψεις, υιοθέτησε τις αρχές της αντιφλογιστικής θεραπευτικής, συμμεριζόμενος έτσι την αντίληψη ότι η «φλόγωσις», η φλεγμονή δηλαδή, είναι η βάση των ασθενειών του ανθρώπου. Και αυτήν την αντίληψη θα την εισάγει πρώτος αυτός στην Κεφαλονιά, όπου μετά τις σπουδές του θα πρωτοασκήσει την ιατρική, και στην Ιθάκη αλλά και σε όποια άλλα μέρη ασκήσει το ιατρικό λειτούργημα. Η πρωτοπόρα και αποτελεσματική αντιφλογιστική μέθοδος θεραπείας θα τον κάνει γνωστό και θα του προσδώσει φήμη και δόξα, ενώ θα του χαρίσει στην Κωνσταντινούπολη το χαρακτηρισμό από επιφανείς Άγγλους γιατρούς του «αναμορφωτή της ιατρικής εν Κωνσταντινουπόλει» και θα του ανοίξει το δρόμο στη Μολδαβία, όπου ο εκεί ηγεμόνας θα τον προσλάβει ως αρχίατρό του.

          Χωρίς να θέλουμε να υποβαθμίσουμε την ιατρική του προσφορά,[2] εμείς θα επιμείνουμε στη διαφωτιστική δραστηριότητα του Σπ. Ασάνη στην οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα μετά το 1795, όταν θα αναχωρήσει από τη γενέτειρα. Στους νέους τόπους διαμονής του, μαζί με την άσκηση της ιατρικής, αναλαμβάνει, χωρίς ανταμοιβή, τη διδασκαλία των μαθηματικών σε λόγιους και μάλιστα σε γνωστούς δάσκαλους του Γένους. Και τούτο, επειδή θεωρεί πατριωτικό του καθήκον να μεταφέρει στους δασκάλους των ελληνόπουλων τις νέες γνώσεις των μαθηματικών, που κατέχει.  Έτσι, ουσιαστικά και πρακτικά, «μετακένωνε» στην αναγεννώμενη ελληνική παιδεία τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις για την εκπαίδευση, τη διδασκαλία και την επιστήμη. Είναι προφανή τα «φιλογενή αισθήματά» του και ο «θερμός ζήλος» του «διά την διάδοσιν επωφελών γνώσεων εις το έθνος».

          Τα τέλη του 18^ου αιώνα ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός έχει φτάσει στην ώριμη περίοδό του με ολοένα και περισσότερο εντεινόμενες στο εσωτερικό του τις πνευματικές διαμάχες, που είναι βέβαια ιδεολογικές, αντανακλώντας ευρύτερες κοινωνικές διαφορές και αντιπαραθέσεις. Σε περιοχές που αναπτύσσεται η εμπορική δραστηριότητα, όπως π.χ. τα Αμπελάκια, η Σμύρνη, κ.α., η οικονομική πρόοδος διαμορφώνει μια νέα πραγματικότητα με την ίδρυση σχολείων με κοσμικό τώρα χαρακτήρα και επιστημονικό προσανατολισμό.

          Η εκπαίδευση ξεφεύγει από την καθοδήγηση της Εκκλησίας, η οποία παλαιότερα είχε ενστερνιστεί το θρησκευτικό ανθρωπισμό και είχε πάρει πρωτοβουλίες για την ίδρυση σχολείων, και περνά στα χέρια των προοδευτικών αστικών στοιχείων. Οι προοδευτικοί διαφωτιστές εισάγουν τα μαθήματα της φιλοσοφίας και των θετικών επιστημών, που αναμφίβολα θα αναπτύξουν την κριτική σκέψη των μαθητών. Σε αυτές τις νέες ριζοσπαστικές τάσεις το Πατριαρχείο μετά το 1792 έχει υιοθετήσει απροκάλυπτα αντιδιαφωτιστική τακτική: αντιμάχεται το νεωτεριστικό πνεύμα, που οι φωτισμένοι Έλληνες δάσκαλοι  εισάγουν στην παιδευτική διαδικασία, καθώς διαβλέπει ότι με τις  θετικές επιστήμες στα σχολεία θα ισχυροποιηθεί ο ορθός λόγος και θα σιγουρευτεί η γνώση του φυσικού κόσμου, με αποτέλεσμα να κλονιστεί η αυθεντία του και να μειωθεί το κύρος του μέσα στην ελληνική κοινωνία.  

          Χαρακτηριστική παραμένει η εγκύκλιος του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄[3] το 1819, με την οποία ο επικεφαλής της Εκκλησίας βάζει στο στόχαστρό του τη διδασκαλία των επιστημών, τα μαθηματικά, τη λαϊκή/ομιλούμενη γλώσσα και τη συνήθεια των υπόδουλων Ελλήνων να βαφτίζουν τα παιδιά τους με αρχαιοελληνικά ονόματα: τα χαρακτηρίζει όλα αυτά «προσκόμματα σατανικά»· διαπιστώνει ότι στα σχολεία από τη μια πλευρά παρατηρείται «καταφρόνηση» προς τα «γραμματικά μαθήματα» ενώ από την άλλη είναι ολοκληρωτική η αφοσίωση δασκάλων και μαθητών «εις μόνα τα μαθηματικά και τας επιστήμας»· και επειδή η ενασχόληση με «αριθμούς και αλγέβρας και κύβους και κυβοκύβους και τρίγωνα και τριγωνοτετράγωνα και άτομα και κενά και δίνας και δυνάμεις και ελξεις και βαρύτητας» δεν προσφέρει καμιά ωφέλεια, καλεί τους πιστούς να «μισούν» και να «αποστρέφονται» όσους ασχολούνται με αυτά· διαπιστώνει ότι εγκαταλείπεται η αρχαία γλώσσα και χρησιμοποιείται στη διδασκαλία και στα βιβλία η ομιλουμένη, «γλώσσα υβρίστρια και αχάλινος»· η «καινοτομία» της ονοματοδοσίας με αρχαιοελληνικά ονόματα  εκλαμβάνεται ως «καταφρόνησις της χριστιανικής ονοματοθεσίας»...

          Μέσα σε αυτή τη συγκυρία της έντονης αντιπαράθεσης και οξύτητας αποφασίζει ο Σπ. Ασάνης, αναχωρώντας από την Κεφαλονιά, να προσφέρει στο διαφωτιστικό κίνημα, παίρνοντας θαρρετά θέση υπέρ της επιστήμης και της προόδου. Έχοντας συνείδηση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, δε διστάζει να χρησιμοποιεί στα κείμενά του την απλοελληνική γλώσσα, δε φοβάται να διδάξει μαθηματικά και να μεταφράσει μαθηματικά βιβλία.

          Στη Θεσσαλονίκη, όπου πρωτοπηγαίνει και διαμένει δύο περίπου χρόνια, διδάσκει Άλγεβρα, ανάμεσα σε άλλους, το δάσκαλο του εκεί σχολείου ιερομόναχο Ιωνά Σπαρμιώτη (από την περιοχή του Ολύμπου), έχοντας ως βάση της διδασκαλίας του το σχετικό σύγγραμμα του Γάλλου Καΐλλου (Nicolas Louis de la Caile) εμπλουτισμένο με δικές του παρατηρήσεις και «αναπτύξεις αναλυτικές». Από το 1797[4] μέχρι το 1804 βρίσκεται στη Θεσσαλία. Αρχικά πήγε στα Αμπελάκια, όπου τον μετακάλεσαν ο Κωνσταντίνος Κούμας (από τη Λάρισα) και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (από τις Μηλιές Πηλίου). Εκεί διδάσκει τους τελευταίους μαθηματικά: άλγεβρα του Καΐλλου, τριγωνομετρία του Τοάλδου και κωνικές τομές του Γράντη (G. Grandis). Παρόμοια μαθήματα παραδίδει και σε άλλους λογίους και δασκάλους της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλίας, όπως οι Άνθιμος Γαζής από τις Μηλιές Πηλίου, Στέφανος Δούγκας από τον Τύρναβο, Αργύρης Παπαρίζος από τη Ραψάνη, οι «φιλομαθείς» επίσκοποι Δημητριάδας, Τρικάλων και Πλαταμώνα κ.ά.

          Φαίνεται ότι ο Σπ. Ασάνης έχει καταστεί περιζήτητος. Και τούτο γιατί με τη διδασκαλία του στα μαθηματικά εισάγει νέες αντιλήψεις και μεθόδους, ανοίγει νέους δρόμους στη μαθηματική σκέψη και την πρακτική. Είναι ο πρώτος επιστήμονας και δάσκαλος που εισάγει στον ελληνικό χώρο την αναλυτική μέθοδο στη μαθηματική επιστήμη. Ο Α. Μαζαράκης στη σύντομη βιογραφία του άνδρα με ξέχωρο θαυμασμό και κρυφή περηφάνεια κάνει λόγο για το «αξιοθέατον φαινόμενον» να βλέπει κανείς «την νεολαίαν της Θεσσαλίας και Μακεδονίας εις την αρχήν του δεκάτου εννάτου αιώνος κάτοχον των αλγεβραϊκών γνώσεων και παίζουσαν με τας κωνικάς τομάς».

          Συγχρόνως, ο Σπ. Ασάνης ασχολείται με τη συγγραφή και τη μετάφραση. Κατά την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη μεταφράζει τα Στοιχεία αριθμητικής και αλγέβρας του Καΐλλου από τη λατινική στην απλοελληνική, αλλά εκδίδεται (το 1797 στη Βενετία) σε αρχαΐζουσα από το  μαθητή του Ιωνά Σπαρμιώτη.[5] Η παρέμβαση αυτή του Σπαρμιώτη λειτούργησε σε βάρος του βιβλίου, καθώς για πολλούς η γλωσσική απόδοση ήταν αποτρεπτικός παράγοντας και έτσι φαλκιδεύτηκε ο σκοπός της αρχικής στόχευσης του Ασάνη. Πάντως, ήταν η πρώτη προσπάθεια, ήταν «το πρώτον αλγεβραϊκόν σύγγραμμα εις το γένος». Την ίδια περίοδο φαίνεται ότι ασχολείται με τη μετάφραση της Γεωμετρίας και Τριγωνομετρίας του Τοάλδου, η οποία όμως δε θα δει το φως της δημοσιότητας.

          Στα Αμπελάκια η συνεργασία του με τον Κούμα έχει ως αποτέλεσμα την  έκδοση του συγγράμματος του Καΐλλου Των κωνικών τομών αναλυτική πραγματεία: ο Ασάνης το μεταφράζει από τα λατινικά στην απλοελληνική, αλλά ο Κούμας μεταγράφει το κείμενο στην αρχαΐζουσα, στην οποία και εκδίδεται το 1803 στη Βιέννη.[6] Πριν από ένα χρόνο  είδε το φως της δημοσιότητας και η μετάφρασή του των Κωνικών τομών του Γράντη (Grandis).[7] Τέλος, και ενώ πια είχε εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη, συνέχιζε να μεταφράζει το βιβλίο του Εουλέρου (L. Euler) Ολοκληρωτικός και διαφορικός λογισμός, χωρίς όμως να προλάβει την ολοκλήρωση της μετάφρασης του βιβλίου λόγω του φόρτου των επαγγελματικών του υποχρεώσεων αλλά και του επερχόμενου θανάτου του.[8]

          Με τις μεταφραστικές αυτές πρωτοβουλίες του Κεφαλονίτη ιατροφιλόσοφου και μαθηματικού εμπλουτίστηκε η φτωχή έως τότε ελληνική μαθηματική βιβλιογραφία, εμπλουτίστηκε και η σχολική διδασκαλία των μαθηματικών με «νέας έτι μαθηματικάς γνώσεις», καθώς εφοδιάστηκαν οι Έλληνες δάσκαλοι και μαθητές με τα κατάλληλα εγχειρίδια. Η προσφορά, λοιπόν, του Σπ. Ασάνη στην όλη διαδικασία της μετακένωσης στον τομέα της μαθηματικής επιστήμης υπήρξε πρωτοποριακή και ρηξικέλευθη και μάλιστα σε μια κρίσιμη φάση της πορείας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

         

BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αραβαντινός Παναγιώτης, Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, Εισαγωγή, επιμέλεια Κ. Θ. Δημαρά, έκδοση της Εταιρείας Ηπειρωτικών μελετών, Ιωάννινα 1960.

Αραβαντινός Παναγιώτης, Ιστορία της ελληνικής παιδείας παρ’ Έλλησιν, Εισαγωγή, επιμέλεια Ε. Ι. Νικολαΐδου, έκδοση της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα 1986.

Δημαράς Κ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα ³1983.

Ευαγγελίδης Τρύφων, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τ. Β΄, εν Αθήναις 1936.

Καράς Γιάννης, Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα, τ. Α΄: Τα Μαθηματικά, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1992.

Καράς Γιάννης, «Η ευρωπαϊκή επιστημονική σκέψη στον θεσσαλικό χώρο κατά την περίοδο της νεοελληνικής Αναγέννησης», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 60 (2011), σσ. 27-32.

Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μτφρ. Στ. Νικολούδη, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996.

Κούμας Κωνσταντίνος, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. ΙΒ΄, Βιέννη 1832.

Λαφαζάνης Μιχάλης, «Οχτώ επιστολές λογίων προς τον τυρναβίτη δάσκαλο Ιωάννη Πέζαρο: του Λάμπρου Πάσχου, Ανθίμου Ολυμπιώτη, Γεωρ. Σακελλαρίου, Κων. Νοσημάχου, Σπυρ. Ασάνη, Ιωνά Σπαρμιώτη, 1769-1805», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 25 (1994), σσ. 79-96.

Μαζαράκης Άνθιμος, Βιογραφίαι των ενδόξων ανδρών της νήσου Κεφαλληνίας, εν Βενετία 1843.

Παπαδόπουλος-Βρετός Ανδρέας, Νεοελληνική Φιλολογία, Μέρος Β΄, εν Αθήναις 1857.

Παπαδόπουλος Γ – Αγγελόπουλος Γ., Τα κατά τον αοίδιμον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε΄, τ. Α΄, Αθήναι 1865, τ. Β΄, Αθήναι 1866.

Πεντόγαλος Γεράσιμος, Γιατροί και ιατρική Κεφαλονιάς στα χρόνια των ξενικών κυριαρχιών (1500-1864), εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004.

Σάθας Κωνσταντίνος, Νεοελληνική Φιλολογία, εν Αθήναις 1868.

Τσιτσέλης Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α΄, εν Αθήναις 1904.

---

[1] Μετακένωση ονομάστηκε η μετάδοση της δυτικοευρωπαϊκής παιδείας, φιλοσοφίας και επιστήμης στον οθωμανοκρατούμενο ελληνικό χώρο μέσω της εκπαίδευσης. Έχει γράψει ο μεγάλος διαφωτιστής, δάσκαλος του γένους Αδ. Κοραής: «[...] Διά την αγάπην της πατρίδος, [...], πιστεύσατε ταύτην την αλήθειαν, ότι η μετάδοσις των επιστημών εις την Ελλάδα, αν ακολουθήσετε την καλήν μέθοδον, είναι αληθινή μετακένωσις από τα κοφίνια των αλλογενών εις τα κοφίνια των Ελλήνων. ]...]». Έτσι λοιπόν, κάποιοι Έλληνες διαφωτιστές συγγράφουν έργα πρωτότυπα επηρεασμένα από τις ιδέες του ευρωπαϊκού, και κυρίως του γαλλικού, διαφωτισμού και άλλοι μεταφράζουν ή διασκευάζουν ξενόγλωσσα βιβλία φιλοσοφίας, μαθηματικών, φυσικής και χημείας, ενώ ρηξικέλευθοι και τολμηροί δάσκαλοι, έχοντας αφομοιώσει τα παραπάνω επιτεύγματα, τα αξιοποιούν κατά τη διδασκαλία τους στα σχολεία.

[2] Αυτήν έχει παρουσιάσει ολοκληρωμένα ο Γερ. Πεντόγαλος στο βιβλίο του Γιατροί και ιατρική Κεφαλονιάς στα χρόνια των ξενικών κυριαρχιών (1500-1864), σσ. 185-188.

[3] Θυμίζουμε ότι τρεις φορές ο Γρηγόριος Ε΄ ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο: 1794-1798, 1806-1809 και 1819-1821. Στην πρώτη του πατριαρχία αναθεμάτισε τη Γαλλική Επανάσταση, κάλεσε τους επισκόπους ολόκληρης της ορθόδοξης επικράτειας να «μαζέψουν» όσα αντίτυπα βρεθούν στην περιοχή τους από τη Νέα Πολιτική Διοίκηση του Ρήγα, για να μην τη διαβάσουν οι χριστιανοί υπόδουλοι, και όταν οι Γάλλοι κατέλαβαν τα Επτάνησα (1797)  τους κατήγγειλε στους Επτανήσιους, προκειμένου να μη δεχτούν τις φιλελεύθερες ιδέες. Βλ. σχετικά Γ. Παπαδόπουλος – Γ. Αγγελόπουλος, Τα κατά τον αοίδιμον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε΄, τ. Β΄, σ. 499 και τ. Α΄, σ. 201 αντίστοιχα.

[4] Το 1797 είναι η σωστή χρονολογία, όπως προκύπτει από επιστολή του Ασάνη, που την έγραψε στα Αμπελάκια: «Νοεμβρί[ου] 23^η 1797, εν Αμπελακίοις», (βλ. Μ. Λαφαζάνης, «Οχτώ επιστολές..., σσ. 92-94) και όχι το 1799 που αναφέρει ο Ά. Μαζαράκης, τον οποίο ακολουθούν οι Η. Τσιτσέλης και Γ. Πεντόγαλος.

[5] Στοιχεία αριθμητικής και αλγέβρας συγγραφέντα μεν γαλλιστί παρά του αββά Δέλα Καϊλλέ, μετά δε ο εν ιατροφιλοσόφοις Σπυρίδων Ασάνης κεφαλλήν εις την καθομιλουμένην απλοελληνικήν μετηνέγκατο και τελευταίον εκ ταύτης εις την ελληνίδα μεθερμηνεύσατο Ιωνάς ιερομόναχος ο Σπαρμιώτης, εν Ενετία 1797.

[6]  Των κωνικών τομών αναλυτική πραγματεία συγγραφείσα μεν γαλλιστί παρά του αββά Καϊλλέ, εκ δε της γαλλικής εις την Λατίνων πρότερον μετενεχθείσα, μεθερμηνεύθη ήδη παρά του ιατροφιλοσόφου Σπυρίδωνος Ασάνη κεφαλλήνος εις την απλοελληνικήν, εκ δε ταύτης εις την ελληνίδα, επιδιορθωθείσα παρά Κωνσταντίνου  Μιχαήλ του εκ Λαρίσσης, τύποις εκδίδοται εις χρήσιν των ελληνικών φροντιστηρίων επιστασία του αρχιμανδρίτου Ανθίμου Γαζή Μηλιώτου, εν Βιέννη της Αουστρίας 1803.  

[7]  Γουίδωνος του Γρανδή, Σύνοψις των κωνικών τομών, μεταφρασθείσα εκ της λατινίδος φωνής εις την καθ’ ημάς απλουστέραν διάλεκτον υπό Σ.Α.Σ. [=Σπ. Ασάνη], εξ ης μετήνεκται εις την ελληνικήν παρά Ιωνά ιερομ. Σπαρμιώτου, επιστασία και διορθώσει Ανθίμου Γαζή Αρχιμδ. του Μηλιώτου, Βιέννη 1802. Από τον Σπ. Ασάνη είχαν επιπλέον εκδοθεί, σύμφωνα με τους βιογράφους του, άλλα δύο, μη μαθηματικά όμως, έργα: Επιστολιμαία διατριβή προς Θεόδ. Νέγρην, περί του θανάτου του κόμητος Μαρίνου Χαρβούρη, [δημοσιευμένη στο περιοδικό Λόγιος Ερμής, Βιέννη], και Γενεαλογικόν δένδρον της οικογενείας Ασάνη, [στα ιταλικά, με ιστορική εισαγωγή,  Κωνσταντινούπολη 1819].

[8]  Αδημοσίευτο, επίσης, έμεινε και το έργο του Ιστορία του Βασιλείου του Πόντου εν Ασία.