H ZΩΗ, Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ

 Κείμενο ομιλίας που εκφωνήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Δήμου Παλικής 

"Λασκαράτεια δρώμενα 2009", στο Κηποθέατρο της Ιακωβάτειας Βιβλιοθήκης στις 3-8-2009.

Την ομιλία πλαισίωσαν με απαγγελίες αποσπασμάτων από το έργο του Α. Λασκαράτου

οι Βίκυ Γεωργοπούλου, Ηλίας Τουμασάτος και Κώστας Ευαγγελάτος.

Την ομιλία αφιερώσαμε στη μνήμη του Ληξουριώτη αγωνιστή Λευτέρη Ελευθεράτου,

δημοσιογράφου και συγγραφέα.

          Για τον ομιλητή που αναλαμβάνει να σκιαγραφήσει την πολύπλευρη προσωπικότητα του Ανδρέα Λασκαράτου στο Ληξούρι δημιουργούνται αυξημένες υποχρεώσεις. Το ληξουριώτικο κοινό είναι φυσικό να έχει μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα «Λασκαράτος», μια ευαισθησία και δεκτικότητα, που τις έχει θρέψει η ζωντανή παράδοση αυτού εδώ του τόπου δεκάδες χρόνια. Αλλά, ακόμη πιο αυξημένες είναι οι υποχρεώσεις όταν πρόκειται να μιλήσει ένας Ληξουριώτης μπροστά σε –κυρίως- Ληξουριώτες για ένα «δύσκολο» - επιτρέψτε μου για την ώρα αυτό το χαρακτηρισμό – για ένα «δύσκολο» Ληξουριώτη, όπως ήταν ο Λασκαράτος.

          Θα προσπαθήσω, πάντως, να διαφωτίσω τις πιο ενδιαφέρουσες πλευρές της προσωπικότητάς του όσο γίνεται πιο αντικειμενικά, ώστε να εκτιμήσουμε και να αξιολογήσουμε το έργο και τη γενικότερη προσφορά του δίκαια και σωστά, χωρίς προκαταλήψεις και υποκειμενικές αυθαιρεσίες.

          Ο Α. Λασκαράτος γεννήθηκε στο Ληξούρι το 1811 και πέθανε 90 χρόνων στο Αργοστόλι το 1901. Έζησε δηλαδή όλο σχεδόν το 19^ο αιώνα. Από τον πατέρα του Γεράσιμο ήταν άρχοντας του Libro d’ oro, με αγροτική περιουσία στα περίφημα Ριτσάτα. Επίσης και από τη μητέρα του Στυλιανή Μάνεση ανήκε στους προύχοντες του Ληξουριού. Οι εγκύκλιες σπουδές του έγιναν στο Ληξούρι, στο Αργοστόλι και στη σχολή του Νεόφυτου Βάμβα στο Κάστρο. Ως μαθητής ήταν έξυπνος αλλά αμελής και απείθαρχος. [Ανάγνωση αποσπάσματος από την Αυτοβιογραφία – Άπαντα, τόμ. Α΄, σ.5]

          Από το 1828 μέχρι το 1834 έζησε στην Κέρκυρα, κοντά στο θείο του Δημήτριο Δελαδέτσιμα, πολιτικό ενταγμένο στην αγγλόφιλη πολιτική. Τότε φοίτησε για λίγο στην Ιόνια Ακαδημία, στο Νομικό Τμήμα. Εκεί στην Κέρκυρα γνώρισε και τον Δ. Σολωμό, τον οποίο επισκεπτόταν στο σπίτι του και του έδειχνε τα στιχουργήματά του. Επιστρέφοντας στο νησί έμεινε μέχρι το 1836, για να φύγει μετά για νομικές σπουδές στο Παρίσι, ικανοποιώντας την επιθυμία του πατέρα του, ενώ ο  ίδιος ήθελε να γίνει γιατρός. Συνέχισε τις νομικές σπουδές του στην Πίζα, απ’ όπου πήρε το 1839 το δίπλωμά του.

        Εγκαταστάθηκε στο Ληξούρι και προσπάθησε να ασκήσει τη δικηγορία. Αισθανόταν όμως αποστροφή προς το επάγγελμα του δικηγόρου, γι’ αυτό και μετά από τέσσερα χρόνια το εγκατέλειψε. Το 1846, σε ηλικία 35 χρόνων,  παντρεύτηκε την Πηνελόπη Κοργιαλένια, κόρη του μεγαλέμπορου Δημήτριου Κοργιαλένια, η οποία του παραστάθηκε και τον ενδυνάμωνε σε όλες τις τρικυμίες της ζωής του.  Απέκτησαν 9 παιδιά, 7 κόρες και 2 γιους,- μια μεγάλη οικογένεια που του δημιούργησε απέραντη ευτυχία αλλά και σοβαρές οικονομικές δυσκολίες. Ακούμε δυο χαρακτηριστικά για τη γυναίκα του ποιήματά του. [Ανάγνωση ποιημάτων «Εις Λονδίνον το 1851», τόμ. Β, σ. 504, και «Ω Πηνελόπη μου», τόμ. Γ, σ. 166]

          Το 1854 εγκαταστάθηκε στο Αργοστόλι, όπου και θα ζήσει όλη σχεδόν την υπόλοιπη ζωή του. Αν εξαιρέσουμε τα έξι χρόνια στην Κέρκυρα, τα τρία φοιτητικά του χρόνια στο Παρίσι και την Πίζα,  μια σύντομη περιοδεία στην Κρήτη και άλλες δυο ετήσιες περίπου αποδημίες του στο Λονδίνο (1851 και 1856-57) ο Λασκαράτος έζησε όλη την υπόλοιπη ζωή του στην Κεφαλονιά, στο Ληξούρι μέχρι το 1854 και από τότε και στο εξής στο Αργοστόλι.

          Το Φεβρουάριο του 1856 εκδίδονται τα Μυστήρια της Κεφαλονιάς, το μοιραίο βιβλίο της ζωής και της σταδιοδρομίας του. Ακολουθούν ο αφορισμός του από τον μητροπολίτη του νησιού Σπυρίδωνα Κοντομίχαλο και τα έκτροπα του φανατισμένου πλήθους. Φεύγει για τη Ζάκυνθο, όπου του επιφυλάσσεται νέος αφορισμός. Νέα φυγή τούτη τη φορά μακριά από την Ελλάδα, στο Λονδίνο. Επιστροφή στη Ζάκυνθο τον Ιανουάριο του 1857. Μετά από δυο χρόνια εκδίδει τη μικρή οικογενειακή εφημερίδα με το συμβολικό τίτλο Λύχνο. Η έκδοση, όμως, του Λύχνου του δημιουργεί νέες περιπέτειες, καθώς έρχεται σε σύγκρουση με τον ηγέτη των Ενωτιστών Κ. Λομβάρδο από τη Ζάκυνθο και καταδικάζεται σε φυλάκιση. Στην εικοσαετία μετά την Ένωση παρουσιάζει πλούσια συγγραφική συγκομιδή, με τελευταίο σημαντικό έργο του, το 1886, το Ιδού ο Άνθρωπος – Ανθρώπινοι χαρακτήρες.

          Στο μεταξύ, το 1884 έρχεται η πανελλήνια αναγνώριση: ανακηρύσσεται στην Αθήνα επίτιμο μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Αξίζει στο σημείο αυτό να διαβάσουμε τι έγραψε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος για εκείνη την εμφάνιση του εβδομηνταοκτάχρονου ήδη Λασκαράτου: «[…] Όταν ανέβηκε στο βήμα ο ισχνός και ψηλός εκείνος γέρος με την αγαθή μα κάπως ειρωνική φυσιογνωμία, με τη γρυπή μύτη, με το πλατύ μέτωπο, με τα γκρίζα γένεια, με την κυρτή κάπως ράχη, ο Επτανησιώτης αριστοκράτης με την παλαιού κοψίματος ρεδιγκότα και το ψηλό καπέλο στο χέρι, τα χειροκροτήματα ξέσπασαν από παντού. Κι έπειτα έγινε σιωπή, που, αν δεν ακουγόταν το πέταγμα της μύγας, ακουγόταν όμως η φωνή του αδύνατη, υπόβραχνη, μια αδυναμία των φωνητικών οργάνων, όπως έλεγε ο ίδιος, που πάντα τον δυσκόλευε στη ζωή και στον αγώνα του.  […] Συμπαθητκή όμως φωνούλα με τη χαρακτηριστική κεφαλονίτικη προφορά. […]».

          Το 1889 ο φωτισμένος ιεράρχης της Κεφαλονιάς Γεράσιμος Δόριζας, που οι οπαδοί της θρησκοληψίας τον διέβαλαν ως αιρετικό, προτεστάντη και «οπαδόν αναρχικών ιδεών»,  θα ζητήσει, χωρίς να γνωρίζει τίποτε σχετικό ο Λασκαράτος, την άρση του αφορισμού, με αναφορά του προς τη Σύνοδο. Η τελευταία όμως απαιτούσε, σύμφωνα με το Κανονιστικό Δίκαιο, και δήλωση μετάνοιας από τον Λασκαράτο, κάτι που ο ίδιος αρνήθηκε. Και τότε ο Δόριζας, διακινδυνεύοντας το αξίωμά του και το κύρος του, έγινε απολογητής των λασκαράτειων αντιλήψεων, καθώς επέμενε στη Σύνοδο ότι ο Ληξουριώτης στοχαστής είναι πιστό τέκνο της Εκκλησίας, γεγονός που έπεισε τη Σύνοδο «να άρη και άνευ ομολογίας το επιτίμιον»  τον Ιανουάριο του 1900.  Τη νύχτα της 23^ης προς 24^η Ιουλίου του 1901 ήρθε ήρεμα το τέλος. Και έτσι, ο πρώην απόβλητος της Εκκλησίας κηδεύτηκε με όλες τις τιμές μέσα σε πανελλήνια αναγνώριση.

          Στο διάστημα του μακρόχρονου βίου του Λασκαράτου σημειώθηκαν σημαντικότατα γεγονότα στη νεοελληνική Ιστορία αλλά και ειδικότερα στην επτανησιακή. Όταν ήταν δέκα χρόνων, το 1821, ξέσπασε  η Ελληνική Επανάσταση.  Παραταύτα δε φαίνεται να επηρεάστηκε καθόλου από το συγκλονιστικό εκείνο γεγονός, καθώς η μούσα του έμεινε ασυγκίνητη και ξένη προς τον ελληνικό ξεσηκωμό. Αλλά και ως πολίτης του αγγλικού προτεκτοράτου των Επτανήσων, καθώς έζησε όλη σχεδόν την περίοδο της Αγγλοκρατίας,  δε συγκινήθηκε καθόλου από το μεγαλειώδη ενωτικό αγώνα των Ριζοσπαστών. Έδειξε, ωστόσο, ιδιαίτερη προσοχή στα ζητήματα της ορθόδοξης πίστης και λατρείας, καθώς εκείνη την περίοδο της ξενοκρατίας παρατηρείται, και για λόγους αντικειμενικούς, μια γενικότερη αμάθεια στον κλήρο – πέρα από ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις – και μια συνακόλουθα προκλητική εκμετάλλευση της ευπιστίας των λαϊκών μαζών. Μετά την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα ο Λασκαράτος βίωσε τις προσπάθειες του νεοελληνικού κράτους για παραπέρα ανάπτυξη των συνόρων στο πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας και για εκσυγχρονισμό του κρατικού μηχανισμού μέσα κυρίως από την πολιτική του Χ. Τρικούπη. Τέλος, την ίδια περίοδο έζησαν και δημιούργησαν στα Ιόνια και στην Ελλάδα οι Σολωμός, Κάλβος, Βαλαωρίτης, Άβλιχος, Ραγκαβής, Ροϊδης, Ψυχάρης, Παλαμάς, Παπαρρηγόπουλος κ.ά., με κάποιους από τους οποίους βρισκόταν σε επικοινωνία.

          Μέσα σε αυτό, λοιπόν, το ιστορικοπολιτικό και πνευματικό κλίμα έζησε, έδρασε και ανέπτυξε την προσωπικότητά του ο Λασκαράτος.

          Ποια ήταν όμως αυτή η προσωπικότητα;

          Είναι άρχοντας του Libro d’ oro με αρκετή περιουσία. Είναι σπουδασμένος στην Ευρώπη, «φωτισμένος», πουριτανός, «μεταρρυθμιστής», αλλά κοινωνικά και πολιτικά συντηρητικός. Απαλλαγμένος από άμεσες βιοτικές φροντίδες επί πολλά χρόνια, στοχάζεται και γράφει για την οικογένεια, τη θρησκεία, την πολιτική, την κοινωνία και τη γλώσσα, δημοσιογραφεί συνέχεια, αλληλογραφεί με σύγχρονούς του λογίους, δημοσιεύει ποιήματα ή κείμενα κριτικής, πολεμικής και στοχασμών.

          Τα κτήματά του τα καλλιεργεί με σέμπρους και το καλοκαίρι συνήθως το περνάει στα Ριτσάτα. Βρίσκεται σε συνεχή αντιδικία με τους σέμπρους του, γιατί δεν είναι, κατά τη γνώμη του, εντάξει στις υποχρεώσεις τους, ή με τους γύρω χωρικούς, γιατί του ρημάζουν την περιουσία του, δημοσιεύοντας γράμματα στις εφημερίδες, υποβάλλοντας αναφορές στις αρχές και τρέχοντας στα δικαστήρια.

          Το 1856 έρχεται το σκάνδαλο του αφορισμού. Και αμέσως μετά ακολουθούν εξευτελισμοί, διωγμοί, εξορία και ποικίλα βάσανα. Με τους κατατρεγμούς, τα κτήματα παραμελούνται, οι οικονομικές του δυνατότητες περιορίζονται κατά πολύ και αρχίζουν τα δάνεια, ενώ η γυναίκα του – πολύτιμος συμπαραστάτης του – ανοίγει, όχι για μεγάλο διάστημα,  ιδιωτικό σχολείο στο Αργοστόλι (1863).

          Και όσο περνούν τα χρόνια, ο απροσάρμοστος, εριστικός και εκρηκτικός Λασκαράτος γίνεται λιγότερο οξύς και επιθετικός, όλο πιο ήπιος και νηφάλιος. Ιδίως μετά τη δίκη του με τη Σύνοδο (τέλη του 1869) ζει ήσυχα κοντά στη μεγάλη οικογένειά του, σεβαστός και αναγνωρισμένος από το πανελλήνιο πνευματικό κοινό.

          Θα εξετάσουμε στη συνέχεια τις κυριότερες εκδηλώσεις της προσωπικότητάς του: τη στάση του απέναντι στη θρησκεία και την Εκκλησία και την περιπέτεια του αφορισμού, τις πολιτικές και κοινωνικές του αντιλήψεις, τις γλωσσικές του απόψεις, τη σάτιρά του και τέλος το συγγραφικό του έργο.

 Οι θρησκευτικές του αντιλήψεις – Ο αφορισμός

          Ο Λασκαράτος πολέμησε με πάθος την τυπολατρία της Εκκλησίας και τις υπερβολές του κλήρου. [Ανάγνωση από Τα Μυστήρια της Κεφαλονιάς / «Θρησκευτικά», τόμ. Α΄, σσ. 133-135 και σ. 123]. Αυτό δε σημαίνει πως ήταν άθεος. Αντίθετα, παρέμεινε σταθερός στη θρησκευτική του πίστη και, μάλιστα, με κάθε ευκαιρία ομολογούσε με παρρησία και χωρίς περιστροφές την πίστη του στο Θεό. Μόνο που η πίστη του αυτή διακρινόταν από πανθεϊσμό και ορθολογισμό. Είναι επηρεασμένη σίγουρα από το φιλοσοφικό ορθολογισμό   του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και το φιλελευθερισμό της Γαλλικής Επανάστασης και  ίσως και από τις αντιλήψεις της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Γι’ αυτό ακριβώς διαφοροιποιείται αρκετά από το επίσημο δόγμα και την Παράδοση της Ορθοδοξίας.

          Η μελέτη των σχετικών λασκαράτειων κειμένων μας πείθει ότι ο Ληξουριώτης στοχαστής ως θρησκευόμενη προσωπικότητα «πάλλεται από θρησκευτική συγκίνηση και στοχασμό». Διακατέχεται, βέβαια, από «μια, γενική και αόριστη ίσως, ορθολογιστική και όχι ορθόδοξη, αλλά πάντως βαθύτατη πίστη στο Θεό». Είναι οπαδός της θρησκείας του Χριστού, χωρίς μεταφυσικές ανησυχίες, καθώς η «μυστική» πνευματικότητα της Ορθοδοξίας τον άφησε εντελώς ασυγκίνητο. Ας ακούσουμε σχετικό απόσπασμα. [Ανάγνωση από την Απόκριση εις τον Αφορεσμόν, τόμ. Α΄, σσ. 306-307]. Απ’ όσα ακούσαμε, νομίζω ότι αναμφισβήτητα μπορούμε να συμφωνήσουμε πως το «πιστεύω» του διαφέρει από το επίσημο χριστιανικό, παραμένει όμως γνήσιο και ειλικρινές, ικανό να εκφράσει μια ζωντανή και πηγαία θρησκευτική προσωπικότητα, πέρα από δόγματα, παρεκκλίσεις και θρησκευτικές ή πολιτικές σκοπιμότητες.

          Αν, τώρα, θελήσουμε να εξετάσουμε την πολιτική σημασία που είχε  ο θρησκευτικός φιλελευθερισμός και ορθολογισμός του Λασκαράτου στην πράξη, όταν δηλαδή τον έφερε σε μετωπική ρήξη με τον κλήρο της Κεφαλονιάς τον εποχή που στο νησί και γενικότερα στα Επτάνησα είχε ξεδιπλωθεί ο ριζοσπαστικός ενωτικός αγώνας, τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά.  Στην προκειμένη περίπτωση οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας την αντιφατική προσωπικότητα του Ληξουριώτη στοχαστή, την οποία συνδιαμορφώνουν δυο αντίρροπες δυνάμεις, ο θρησκευτικός φιλελευθερισμός και ορθολογισμός και η συντηρητική πολιτική ιδεολογία. Τον  πρώτο τον έμαθε με τις σπουδές του  στη Δύση, ενώ τη δεύτερη του την καλλιέργησε η αρχοντική του καταγωγή και η κοινωνική του τάξη, από την οποία ουσιαστικά ποτέ δεν αποδεσμεύτηκε.

          Οι δυο αυτές δυνάμεις, αντιφατικές μεταξύ τους, ενισχυμένες και από την εριστική του ιδιοσυγκρασία, του διαμόρφωσαν μια «δύσκολη», μια ιδιόρρυθμη προσωπικότητα, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί ο, κατά τα άλλα πανέξυπνος,  Λασκαράτος  σε λαθεμένη ερμηνεία της σύγχρονής του κοινωνικής κατάστασης. Έτσι, πίστεψε ότι η κακοδαιμονία της επτανησιακής και ειδικότερα της κεφαλονίτικης κοινωνίας οφειλόταν  στην απουσία πραγματικής  θρησκευτικής συμπεριφοράς και ζωής στην άρχουσα τάξη και στην έλλειψη μόρφωσης και κριτικής ικανότητας  στο λαό. Το πρώτο ξεστρατίζει τον άνθρωπο από το λόγο και το νόμο του Θεού, που είναι η ηθική και η αγάπη και γι’ αυτό  τον οδηγεί στη δημοκοπία και την «αγυρτεία», θρησκευτική και πολιτική. Το δεύτερο καλλιεργεί τις κατάλληλες συνθήκες, για να  δράσουν οι δημοκόποι και «αγύρτες». [Ανάγνωση από Τα Μυστήρια της Κεφαλονιάς, τόμ. Α΄,  σσ. 94-96].

          Μέσα σε αυτό το συλλογιστικό σχήμα κινήθηκε ο κοινωνικός προβληματισμός του Λασκαράτου. Έκανε σωστή διάγνωση της κοινωνικής κατάστασης, αλλά δεν μπόρεσε να εντοπίσει την πραγματική αιτία της. Και όχι μόνο αυτό: επιπλέον, ως αιτία εξέλαβε το κοινωνικό αποτέλεσμα. Έτσι, νομίζοντας ότι εντόπισε τα αίτια της κοινωνικής κακοδαιμονίας, βάλθηκε να διορθώσει την κοινωνία. Προσέδωσε, λοιπόν, στον εαυτό του «ιεραποστολική» ιδιότητα και με αίσθημα ευθύνης ανέλαβε έργο «αναγεννητικό» και «ανακαινιστικό», έτοιμος να χτυπήσει και να χτυπηθεί με τα δύο θηρία, την πλάνη και την ανοησία. Ξεκινούσε το διμέτωπο αγώνα του, θρησκευτικό κατά της Εκκλησίας και πολιτικό κατά του Ριζοσπαστισμού.

          Το όλο θέμα του «αφορισμού» συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της όλης προσωπικότητας του Λασκαράτου. Το 1856, όταν εκδόθηκαν τα Μυστήρια της Κεφαλονιάς –βιβλίο πολεμικής κατά της Εκκλησίας και κατά των  Ριζοσπαστών – η Εκκλησία προχώρησε σε μια φοβερή πράξη μεσαιωνικού σκοταδισμού σε βάρος του Λασκαράτου: αφόρισε και το βιβλίο του και τον ίδιο (ενώ στην περίπτωση του Εμμανουήλ Ροϊδη αφόρισε μόνο το βιβλίο του Πάπισσα Ιωάννα). Οι καμπάνες σήμαιναν νεκρικάτα κι ένας απαράδεκτος λίβελος, προσβολή για το ανθρώπινο πνεύμα, διαβάστηκε στις εκκλησίες. Η πράξη του αφορισμού ήταν ολέθριο σφάλμα, που κυρίως έβλαψε την Εκκλησία παρά τον Λασκαράτο. Η πρώτη εκτέθηκε ως ανελεύθερη, μη ανεκτική και, γιατί όχι, εκδικητική, ενώ ο δεύτερος δικαιώθηκε αλλά και  μυθοποιήθηκε. Εξάλλου, όσο κι αν η πρακτική του αφορισμού ήταν τότε κάτι το συνηθισμένο για κοινά κυρίως αδικήματα – και είναι γνωστές πολλές τέτοιες περιπτώσεις -  ο συγκεκριμένος αφορισμός ήταν μια πράξη σίγουρα άδικη αλλά και νομικά άκυρη, καθώς δεν είχε συσταθεί, όπως όριζε η σχετική νομοθεσία, εκκλησιαστικό δικαστήριο.

          Ο Λασκαράτος δεν κάθησε με τα χέρια σταυρωμένα. Θεώρησε αναγκαίο να απαντήσει. Κι όταν κανείς πρέπει να αντικρούσει μια φοβερή ποινή, όπως είναι ο εκκλησιαστικός αφορισμός, με ποικίλες συνέπειες για τον ίδιο τον «αφορισμένο» και το οικογενειακό του περιβάλλον, είναι λογικό να εξοπλιστεί όσο γίνεται τελειότερα, προκειμένου να καταστεί νικηφόρα η αντεπίθεσή του. Και ο Λασκαράτος χρησιμοποίησε ως όπλα του  το δίκιο, την αλήθεια, τη γνώση, τη σάτιρα και την ειρωνεία: βασίστηκε στο δίκιο, αξιοποίησε τη γνώση, χρησιμοποίησε την αλήθεια, και μεταχειρίστηκε τη σάτιρα και την ειρωνεία, και όλα αυτά με τη μεγαλύτερη δυνατή αγωνιστικότητα και με καταπληκτική ευστοχία. Η Απόκριση εις τον Αφορεσμόν του Κλήρου της Κεφαλονιάς είναι το πιο δυνατό έργο του, το οποίο όμως, ενώ το έγραψε ευθύς αμέσως εκείνο τον καιρό του διωγμού (1856),  τον εξέδωσε μετά  από δώδεκα χρόνια (1868). Ο λασκαράτειος λόγος σε αυτό το βιβλίο «χύθηκε καυτός, συντριπτικός, μαστίγιο που ματώνει και η Απόκριση ολόκληρη έγινε σωστός  καταπέλτης». Και τελικά, ο Λασκαράτος όχι μόνο με στέρεα επιχειρήματα αντέκρουσε τον αφορισμό του, αλλά και τον γελοιοποίησε και επιπλέον από κατηγορούμενος έγινε δριμύς κατήγορος. Το απόσπασμα από την Απόκριση εις τον Αφορεσμόν που θα ακούσουμε, δείχνει την αξιοθαύμαστη ψυχική του δύναμη, μια δύναμη εκδηλωμένη σε  μέρες διωγμού και ποικίλων βασάνων, σε ώρες  κινδύνου και αδιεξόδου. [Ανάγνωση από τον τόμ. Α΄,  σ. 296].

          Μετά την Απόκριση ήρθε το βιβλίο του Η δίκη μου με τη Σύνοδο (1869). Αναφέρεται στη δίκη που προκάλεσε η Σύνοδος εξαιτίας της Απόκρισής του και ο Λασκαράτος δικάστηκε στο Κακουργιοδικείο του Αργοστολιού. «Η υπόθεσή μου», θα γράψει ο Λασκαράτος, «ήτον μία  από εκείνες διά τες οποίες κάθε δικαστής πηαίνει στο Δικαστήριο με την απόφαση καμωμένη». Οι ένορκοι όμως τον αθώωσαν. Στο βιβλίο, πάντως, αυτό ο Λασκαράτος, «είτε γιατί έχουν περάσει τα χρόνια (από το 1856) και έχει υποχωρήσει η πρώτη έξαψη, είτε γιατί  θέλει  να τελειώση πια  μ’ αυτήν την υπόθεση χωρίς νέες περιπέτειες, είτε γιατί  το θέμα είναι ουσιαστικά το ίδιο, δεν είναι τόσο μαχητικός. Χωρίς  να κάνη την παραμικρή υποχώρηση στις πεποιθήσεις του, τώρα είναι πιο μετριοπαθής, πιο ήρεμος, πιο μειλίχιος». Μετά από τη δημοσίευση αυτού του βιβλίου η Εκκλησία δεν ξαναενόχλησε τον Λασκαράτο, ούτε αυτός επανήλθε στην εναντίον της πολεμική.

Οι πολιτικές του αντιλήψεις

          Επανερχόμενοι στις πολιτικές του αντιλήψεις, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο Λασκαράτος αγνόησε τη  βασική αιτία της κακοδαιμονίας τότε στα Επτάνησα, δηλαδή την αγγλική κατοχή. Αντίθετα, οι Ριζοσπάστες αυτήν θεωρώντας την, και σωστά, ως κύρια αιτία, αγωνίστηκαν να την εξαλείψουν. Το ριζοσπαστικό ενωτικό κίνημα απαιτούσε την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, ζητώντας ταυτόχρονα τη γενική δημοκρατική ανάπλαση του νεοελληνικού κράτους. Ο Λασκαράτος, όμως, με όση δύναμη πολέμησε τα κακώς κείμενα της Εκκλησίας με άλλη τόση πολέμησε και το ριζοσπαστικό κίνημα και τον εθνικοδημοκρατικό του αγώνα, τολμώντας να υποστηρίξει μάλιστα ότι πίσω από την Εκκλησία που τον καταδίωκε κρύβονταν οι Ριζοσπάστες! Αν και πανέξυπνος, ιδεολογικά όμως δέσμιος της κοινωνικής τάξης ο Λασκαράτος, και γι’ αυτό ξεκομμένος από την ιστορική πραγματικότητα της εποχής του, δεν μπόρεσε να καταλάβει τον ενωτικό ριζοσπαστικό αγώνα, επηρεάστηκε από λεπτομέρειες πολύ δευτερεύουσας  σημασίας - τα δέντρα τον εμπόδισαν να δει το δάσος – και πολέμησε χωρίς κανένα δισταγμό τους Ριζοσπάστες. Στα παρακάτω αποσπάσματα από Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς ο Λασκαράτος αποτυπώνει με καθαρό τρόπο η άποψή του για το ριζοσπαστικό κίνημα και τους ηγέτες του. [Ανάγνωση από τον τόμ.  Α΄,  σ. 148 και σσ. 155-156].

          Δείγμα, επίσης,  της πολιτικής του εμπάθειας προς τον καθένα που μάχεται κατά της Προστασίας και των ντόπιων υποστηρικτών της είναι το πολύστιχο στιχούργημά του «Η Βάρκα-Κανονιέρα ή η Φιλελευθερία Κεφαλονίτισα». Αναφέρεται στις ταραχές που σημειώθηκαν στο Αργοστόλι το 1833 και δε διστάζει να ονοματίσει εκείνη τη φιλελευθερία των Κεφαλονιτών με το όνομα μιας πόρνης, της Βάρκας-Κανονιέρας.

          Όταν το νησί συγκλονιζόταν από τις εξεγέρσεις του 1848 και 1849 και η Αγγλική Προστασία, μετά το  όργιο τρομοκρατίας και θανατώσεων που είχε επιβάλει, ζητούσε να διασκεδάσει την παγκόσμια κατακραυγή με κατευθυνόμενα ευχαριστήρια έγγραφα, ανάμεσα στις 526 υπογραφές «καταχθονίων και σκιοφόβων ανθρώπων» διαβάζουμε και το όνομα του Ανδρέα Λασκαράτου.

          Όταν οι Ριζοσπάστες με τον ανένδοτο αγώνα τους κατόρθωσαν να εκλέξουν τους δικούς τους αντιπροσώπους στην Θ΄ Ιόνια Βουλή το 1850, τους Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο, Ιωσήφ Μομφερράτο, Γεράσιμο Λιβαδά, για να αναφέρω τους σημαντικότερους – ήταν τότε που απέτυχε να εκλεγεί ο Λασκαράτος – ο τελευταίος, διαστρεβλώνοντας τα γεγονότα, χαρακτήριζε τους ριζοσπάστες βουλευτές δημοκόπους και αγύρτες: «Βρήκα την εκλογική κονίστρα γεμάτη δημοκόπους, που υποσχόντανε στον αμόρφωτο λαό να διώξουν τους Άγγλους και να τον ενώσουν με την Ελλάδα».

          Ενώ οι Ριζοσπάστες, με το δικό τους κοινωνικό προβληματισμό και το δικό τους ηρωϊκό αγώνα, απαιτούσαν το διώξιμο των Άγγλων από τα Επτάνησα και ζητούσαν την Ένωση με μια δημοκρατική Ελλάδα ως βασική προϋπόθεση για τη θεραπεία του κοινωνικού κακού, ο Λασκαράτος πρότεινε την εγκατάλειψη του πολιτικού αγώνα και την «ηθίκεψη της κοινωνίας» με οικογενειακές (και όχι πολιτικές) εφημερίδες, με διαπαιδαγώγηση της νεολαίας και με την «οικογενειοκρατία». [Ανάγνωση από Τα Μυστήρια της Κεφαλονιάς / «Πολιτικά», τόμ. Α΄,  σσ. 168-169].

          Αυτός ήταν ο πολιτικός Λασκαράτος: βαθειά συντηρητικός και «αντιδραστικός». Τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά κηρύγματα του Διαφωτισμού δε βρήκαν βαθύτερη απήχηση στο μυαλό του αρχοντομαθημένου Ληξουριώτη. Γι’ αυτό πολέμησε το Ριζοσπαστισμό με το σχήμα της «αγυρτείας» και της «πλάνης». Αποδεχόταν την Αγγλική «Προστασία», ζητώντας μόνο μερικές μεταρρυθμίσεις ηθικού χαρακτήρα. Επομένως, πολύ δίκαια η Ιστορία έχει αγνοήσει τον πολιτικό Λασκαράτο. Και όπως πολύ εύστοχα έχει γράψει ο Γιώργος Αλισανδράτος «ο αντιριζοσπαστισμός του [Λασκαράτου…] κοιταγμένος από πολιτική και κοινωνική άποψη είναι ιστορικά καταδικασμένος». Ωστόσο, είναι προς τιμή του Ληξουριώτη στοχαστή ότι αργότερα, μετά την Ένωση,  παραδέχτηκε σιγά-σιγά κάποια στοιχεία κοινωνικής μεταβολής. Στα χρόνια του Χαρ. Τρικούπη, τότε που γινόταν ένας βαθύτερος αστικός μετασχηματισμός στη χώρα, ο Λασκαράτος ενστερνίστηκε το τρικουπικό ανανεωτικό πνεύμα της εποχής και καταδίκασε την κομματική διαφθορά και τη φαυλοκρατία.

Ο Λασκαράτος για τη Γλώσσα

          Ένα από τα κεφάλαια που συνθέτουν την πνευματική προσωπικότητα του Λασκαράτου είναι και η στάση που κράτησε στο γλωσσικό ζήτημα.

          Ο Λασκαράτος πιστεύει στη δημοτική και πολεμά το λογιοτατισμό. Γράφει  στη δημοτική την οποία και υπερασπίζεται με πάθος σε όλη του τη ζωή. Η επτανησιακή πνευματική παράδοση, είτε ως μελέτη είτε ως περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ασφαλώς και η Κρητική λογοτεχνία, το έργο του Βηλαρά και του Χριστόπουλου αλλά και οι σπουδές του στην Ευρώπη του έδωσαν το μεγάλο δίδαγμα για την ανάγκη της εθνικής γλώσσας. Και είναι άξιο παρατήρησης το ότι ο στοχαστής, που δεν έγραψε τίποτε για την Επανάσταση του 1821 και πολέμησε με σφοδρότητα το Ριζοσπαστισμό, συνδέει αναπόσπαστα τη γλώσσα με το έθνος και υποστηρίζει ότι το έθνος θα προοδεύσει αν βασιστεί στην εθνική-δημοτική του γλώσσα, ενώ ο λογιοτατισμός μόνο ζημιά μπορεί να φέρει. Τα 1884, στην κρίσιμη δεκαετία του γλωσσικού ζητήματος, έγραψε τις μελέτες του Περί γλώσσης και Η γλώσσα, στις οποίες αναπτύσσει τις γλωσσικές του αντιλήψεις, χωρίς να παραλείπει τις επιθέσεις του κατά του λογιοτατισμού. Στο γλωσσικό, λοιπόν, θέμα, ο Λασκαράτος εντάσσεται ανάμεσα στους πρωτοπόρους.

          Ας ακούσουμε κάποιες ενδιαφέρουσες απόψεις του για τη γλώσσα. [Ανάγνωση από τον τόμ. Γ΄,  σ. 521 και σσ. 524-525, 530].

          Είναι προφανές ότι ο Λασκαράτος αποδέχεται τον κοινωνικό προορισμό της γλώσσας και θεωρεί, πολύ σωστά, το γλωσσικό ζήτημα όχι μόνο φιλολογικό αλλά και κοινωνικό. Δέχεται επίσης την αξία της αισθητικής της γλώσσας, αν και στα γραπτά του δε φαίνεται να εφαρμόζει όσα θεωρητικά υποστηρίζει. Γι’ αυτό και η γλώσσα του είναι ακατάστατη, ακατέργαστη, πολλές φορές γεμάτη λάθη λεξιλογικά, ορθογραφικά και συντακτικά. Το λεξιλόγιό του είναι ανακατεμένο με  λόγιους τύπους και πάρα πολλούς ιδιωματισμούς, τόσους που ο αναγνώστης, εάν δεν είναι Κεφαλονίτης ή τουλάχιστον Επτανήσιος, χωρίς γλωσσάριο είναι δύσκολο να καταλάβει το κείμενο. «Είτε από αδυναμία, είτε από αδιαφορία, συνήθως παραβλέπει την επιμέλεια του ύφους και το αισθητικό αποτέλεσμα και γράφει τη δημοτική –  τη  δημοτική του καλύτερα – όπως αυτός την αισθάνεται και όσο μπορεί». Ωστόσο, ο λασκαράτειος λόγος είναι γενικά σωστά δομημένος, με τη φράση απλή και περιεκτική και τα νοήματα σαφή και καθαρά.

Η σάτιρα του Λασκαράτου

          Ο Λασκαράτος δίνει μεγάλη σημασία στη σάτιρα. Για να πολεμήσει την κοινωνική κακοδαιμονία, για να αναμορφώσει την κοινωνία, για να γίνει, τέλος πάντων, ο κοινωνικός και ηθικός αναμορφωτής, θα χρησιμοποιήσει τη σάτιρα. Ο τόπος που τον γέννησε ήταν το πιο πρόσφορο περιβάλλον, για να του καλλιεργήσει στη σατιρική διάθεση. Η λαϊκή θυμοσοφία του Ληξουριού, η κεφαλονίτικη χιουμοριστική διάθεση ανάμεικτη μ’ έναν ιδιότυπο και πνευματώδη ορθολογισμό, αποτελούν το πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί το δικό του σπινθηροβόλο πνεύμα, δροσερό, σπαρταριστό και αστραποβόλο.

          Στο σονέτο του «Υποδοχή σατυρικού» παρουσιάζει το σατιρικό ως «ηθικό γλύπτη», ο οποίος θέλει και προσπαθεί να φιλοτεχνήσει  από το ακατέργαστο μάρμαρο το άγαλμα του ανθρώπου στολισμένο με ηθική και ανθρωπιά. Στα «Στιχουργήματά» του (1872) η σάτιρα παρομοιάζεται με «ηθική εγχείριση» της κοινωνίας που θα της χαρίσει την πνευματική και ηθική της υγεία. Πιο συστηματικά, βέβαια, μας δίνει τη διδακτική και ηθική αποστολή της σάτιρας στο Δοκίμιον Ποιητικής (1877). Ας ακούσουμε το σχετικό απόσπασμα [Ανάγνωση από τον τόμ. Β΄, σσ. 318-319].

          Έτσι, λοιπόν,  «όλη του η σάτιρα (θρησκευτική, κοινωνική, πολιτική, και φιλολογική), αλλά και όλο του το έργο γενικά πηγάζει από ύψιστο ηθικό αίτημα και παίρνει ενσυνείδητα ηθικολογικό και διδακτικό χαρακτήρα. Ο Λασκαράτος με τη σάτιρά του γίνεται ο ανένδοτος αγωνιστής της αρετής, ο “ήρωας της αρετής και της γενναιότητος”». Άλλωστε, ο ίδιος  υπήρξε άτομο  ενάρετο και πολίτης έντιμος. Γι’ αυτό ακριβώς ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα αυστηρός και ανυποχώρητος στην κριτική του. Πίστευε στη δύναμη της αλήθειας, την οποία νόμιζε ότι κατείχε και την οποία ήθελε να αποκαλύψει στην κοινωνία. Έχει γράψει χαρακτηριστικά: «Αφορεσμοί, φτυσιές σε δημόσιο μέρος, πετροβολισμοί στους δρόμους, φυλάκισες, εξορίες, κακολογιές, μπαστουνιές, πιστολιές, παγίδες, βρισιές, προσβολές δημόσιες κάθε λογής, φτώχεια τέλος από την εγκατάλειψη των συμφερόντων μου […], όλα αυτά αντί να μ’ αποθαρρύνουν, μ’ έκαμαν πάντα πειο δυνατό, πειο αποφασιστικό να ξαναρχίσω. Η καρδιά μου ποτέ δεν εκλονίσθηκε, ο χαρακτήρας μου ποτέ δεν έπεσε σ’ αντίφαση. Μια υπεράνθρωπη δύναμη με κυβερνούσε: η Αλήθεια». Με οδηγό, λοιπόν, την άγρυπνη συνείδησή του, με όπλο την ακαταμάχητη αλήθεια «του» και με μέσο τη σάτιρά του ο Ληξουριώτης στοχαστής επεδίωξε να γίνει ο ηθικός δάσκαλος και κοινωνικός αναμορφωτής.

 Το λογοτεχνικό του έργο

          Θα τελειώσουμε με τη σύντομη εξέταση του λογοτεχνικού έργου του Λασκαράτου, πεζογραφικού και ποιητικού, το οποίο γενικά έχει ηθικολογικό και αρετολογικό χαρακτήρα. Στα περισσότερα πεζογραφικά κείμενά του είναι κυρίως δημοσιολόγος και όχι τόσο λογοτέχνης. Έργο καθαρά λογοτεχνικό, δημιούργημα δηλαδή μυθοπλαστικής φαντασίας, ίσως δεν έχει γράψει κανένα. Παντού κυριαρχεί ο στοχασμός και ο μαχητικός συλλογισμός.

          Τα περίφημα Μυστήρια της Κεφαλονιάς (1856),  η πέτρα του σκανδάλου για τον αφορισμό αλλά και για τη φήμη του, έχουν υπότιτλο «Σκέψεις απάνου στην οικογένεια, στη θρησκεία και στην πολιτική εις την Κεφαλονιά». Οι Καταδρομές εξ αιτίας του Λύχνου (1862/1863), η Απόκριση εις τον Αφορεσμόν του Κλήρου της Κεφαλονιάς των 1856 (1867/1868) και Η δίκη μου με τη Σύνοδο (1869) είναι βιβλία πολεμικής. Τα δημοσιογραφικά, θρησκευτικά, πολιτικά και γλωσσικά του άρθρα το ίδιο. Η Στιχουργική της Γραικικής γλώσσης (1865), το Δοκίμιον Ποιητικής (1877)  και η Τέχνη του δημηγορείν και συγγράφειν (1878, έκδ. 1954) είναι τεχνολογικά δοκίμια. Η Αυτοβιογραφία του, ιταλικά γραμμένη (1863-1898) είναι ντοκουμέντο μιας εποχής και όχι βέβαια έργο φαντασίας. Οι Στοχασμοί του (έκδ. 1921), όντας μια συλλογή συμπυκνωμένων σκέψεων, έχουν καθαρά γνωμολογικό χαρακτήρα. Οι Χαρακτήρες του – Ιδού ο άνθρωπος - (1886),  έργο σοφό, γραμμένο με εύστοχη κοινωνική  παρατήρηση και οξυδέρκεια, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον από την άποψη της χαρακτηρολογίας. Μπορεί να πει κάποιος ότι αυτό του το έργο πλησιάζει προς τη λογοτεχνία, αν και εδώ κυριαρχεί η σκέψη, ο στοχασμός.

          Λογοτεχνικό έργο, δημιούργημα δηλαδή της φαντασίας, είναι το Ήθη, έθιμα και δοξασίες της Κεφαλονιάς (έκδ. 1924).  Αλλά κι αυτό, παρ’ όλο που διαθέτει αρκετή φαντασία και νόστιμη σάτιρα, δεν έχει σπουδαία λογοτεχνική αξία. Είναι  διηγήσεις, όπου μεταφέρονται αυτούσιες οι λασκαράτειες ιδέες για τη θρησκεία, την κοινωνία και την πολιτική.  

          Όσο για την ποίησή του, έχει συζητηθεί αρκετά η ποιότητά της. Είναι παραδεκτό ότι η ποιητική προσφορά του Λασκαράτου δεν ανεβαίνει σε μεγάλα ύψη. Άλλωστε, και ο ίδιος είχε επίγνωση των δυνάμεών του και με την ειλικρίνεια που τον χαρακτήριζε, ομολογούσε την αδυναμία του: Πρώτα με τον τίτλο της συλλογής του Στιχουργήματα διάφορα (1872) – όχι ποιήματα. Έπειτα, όπως τελειώνει τον πρόλογο στη Βάρκα –Κανονιέρα, καθώς αναφέρει ότι δεν κατόρθωσε να την ολοκληρώσει: «Επιθύμησα πάντα ν’ ανεβώ εις τον Παρνασσό, και πάντα μισοστρατίς ο ανήφορος μ’ εβάρυνε κ’ εγύρισα οπίσω. Δεν είχα τα φτερά του φίλου μου του Βαλαωρίτη». Ενώ αλλού έγραφε: «Εγώ δεν εστάθηκα ποτέ ποιητής, δεν έκαμα ποτέ ποίησες […], έκαμα στίχους». Αλλά και ο Παλαμάς έλεγε για τον Λασκαράτο ότι «είναι πολύ περισσότερον πολεμιστής ή όσον είναι ποιητής». Η μεγάλη του μέριμνα και αγωνία δεν ήταν η ποίηση αλλά οι ιδέες.

          Ωστόσο, η μορφική τελειότητα του στίχου του είναι συνήθως άψογη, ιδίως στον ενδεκασύλλαβο, στον οποίο είχε ασκηθεί λόγω της μακροχρόνιας αναστροφής του με την ιταλική ποίηση. Αλλά και ως περιεχόμενο τα ποιήματά του, ιδίως τα σατιρικά, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Οι σατιρικές γελοιογραφίες και οι παρωδίες του είναι μοναδικές στη νεοελληνική ποίηση. Το σπινθηροβόλο και δηκτικό πνεύμα του αστράφτει πραγματικά στο «Ληξούρι εις τους 1836», στο «Γιατί τα τάλαρα τα λένε τάλαρα», στα σονέτα «Εις τον Έρωτα», «Η Δευτέρα Παρουσία», «Στην εικόνα μου», «Συχαριάσματα εις γενέθλια γαϊδάρου», και στη χαριτωμένη εκείνη παρωδία Καυγάς μεταξύ Αγαμέμνονος και Αχιλλέως με τους αμίμητους αναχρονισμούς της. Θ’ ακούσουμε αποσπάσματα από το «Γιατί τα τάλαρα τα λένε τάλαρα». [Ανάγνωση από τον τόμ. Β΄, σσ. 465-466,469-470].

          Η σύντομη αυτή αναδρομή,  που κάναμε στη ζωή και το πολύμορφο έργο του Ανδρέα Λασκαράτου,  μας βοηθάει, νομίζω, να σχηματίσουμε μια όσο γίνεται πιο  αντικειμενική εικόνα της προσωπικότητάς του. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι ο στοχασμός, η μαχητικότητα και η εντιμότητα. Αν θέλαμε να εκφραστούμε πολύ επιγραμματικά, θα τον χαρακτηρίζαμε στοχαστή, αγωνιστή στοχαστή. Έκανε τριπλό αγώνα στη ζωή του, ηθικοθρησκευτικό, πολιτικό και γλωσσικό, με συνείδηση ευθύνης, με ήθος υπέροχο και με ψυχική αντοχή καταπληκτική – «με παστρικόν νουν και καθαρήν καρδίαν», όπως λέει ο ίδιος.

          Παρ’ όλες τις επιφυλάξεις που μπορεί να έχει κάποιος για ορισμένες πλευρές του έργου του, δεν μπορεί να μην εκτιμήσει την υψηλή αντίληψη, που είχε για την ευθύνη της ζωής, και την άκαμπτη πίστη του στην ηθική αξία του αγώνα. Πλανήθηκε, βέβαια, και αρκετά,  στα κοινωνικο-πολιτικά ζητήματα. Δεν μπόρεσε να κάνει την υπέρβαση, να απαγγιστρωθεί από την ταξική του θέση. Κι αν δεν είναι μεγάλος λογοτέχνης ή ποιητής, είναι βαθύτατα ανθρωπιστής και ο καλύτερος σατιρικός μας. Με τη ζωή και το έργο του προσπάθησε να βοηθήσει στην ηθικοποίηση του ανθρώπου.

          Σήμερα που πέρασαν οι οξύτητες της εποχής του, ο Ανδρέας Λασκαράτος αναγνωρίζεται ως ηθική προσωπικότητα πρώτου μεγέθους στο νεοελληνικό 19^ο αιώνα, μια σεβαστή μορφή των Γραμμάτων μας. Το έργο του έχει γίνει πανελλήνια γνωστό, ξεπερνώντας ακόμη και τα όρια της Ελλάδας. Σήμερα  μπορεί να υπερηφανεύεται η Κεφαλονιά και ειδικότερα το Ληξούρι που τον γέννησε και τον έθρεψε, ενώ ο ίδιος μπορεί ήσυχος να κοιμάται στο Δράπανο του Αργοστολιού,  όπου είναι θαμμένος. Σήμερα, μέσα στην ηθική ταλαιπωρία της εποχής μας, μορφές σαν του Λασκαράτου στέκουν σύμβολα ηθικής ελευθερίας, συνέπειας  και αντοχής.

          Θα κλείσουμε μ’ ένα υπέροχο ποίημα του τιμώμενου απόψε Λασκαράτου, μέσα στο οποίο καθρεπτίζεται η ευθύνη και η έγνοια που ένιωθε για τον άνθρωπο και τον προορισμό του στη γη. Τιτλοφορείται «Κληροδοτήματα». [Ανάγνωση από τον τόμ. Γ΄,  σ. 100].