ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΕΝΑ ΑΝΕΚΔΟΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ Ν. ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ



[Δημοσιεύτηκε στο κυπριακό περιοδικό Νέα Εποχή, τχ. 314 (Φθινόπωρο 2012),
       Αφιέρωμα  στα 100 χρόνια από τη γέννηση του Νικηφόρου Βρεττάκου, σσ. 64-68]

 

            Αναδιφώντας τα έγγραφα του Αρχείου των  Milliex (της Τατιάνας Γκρίτση-Milliex και του Roger Milliex), που απόκειται στο Ελληνικό Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), στο Φάκελο 3, Υποφάκελο Γ΄, α) Λυτά, αρ. 3, «συναντήθηκα» με το παρακάτω ανέκδοτο ποίημα του Νικηφόρου Βρεττάκου,[1] που γράφτηκε με αφορμή τους σεισμούς, οι οποίοι τον Αύγουστο του 1953 έπληξαν τα ιόνια νησιά της  Κεφαλονιάς, της Ιθάκης και της Ζακύνθου. Το ποίημα έχει τίτλο «12 Αυγούστου 1953» - ημερομηνία που παραπέμπει στην ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή των τριών νησιών:

                    12 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1953

                                   «Αι πόλεις και τα χωρία της Κεφαλληνίας της

                                   Ζακύνθου και της Ιθάκης κατέπεσαν εις ερείπια.

                                  Αι σεισμικαί δονήσεις συνεχίζονται»

                                                                                   (ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ)

 

        Τώρα μπορείς να με κοιτάξεις στα μάτια.

       (Είμ’ εγώ που σε φώναζα χθες και προχθές και δε μ’ άκουγες).

       Τώρα μπορείς να μου δώσεις το χέρι σου.

       Τώρα μπορείς να μ’ ανοίξεις την πόρτα

       να περάσω τη νύχτα μου κάτω απ’ τη στέγη σου. Σκέψου,

       σε ποια δύναμη πάνω στηρίζεις τον ύπνο σου,

       μες από ποιες ταραχές προχωρεί τ’ όνειρό σου.

       Σκέψου αυτούς όλους τους κόσμους απάνω σου, τότε,

       που ψάχναν ακόμα να βρούνε τις θέσεις τους,

       εκτυφλωτικούς και λαμπρούς, παραλλάζοντας σχήματα,

       να βρέχουνε κίτρινα και κόκκινα χρώματα.

       Λυγώντας σαν φίδια μαλακά, να γυρίζουν,

       τρυπώνοντας μες στο αναδινούμενο σκότος.

       Σκέψου τότε που χόρευαν όλα, επιπίπτοντας

       το ένα τους πάνω στο άλλο και λαμπάδιαζε η άβυσσο.

       Σκέψου τότε που ακόμα δε μπορούσε να συλλάβει κανείς την υποψία του ψαριού,

       την υποψία του χόρτου, τη μυρμιγγιά της αστροφεγγιάς, τους ανθρώπους να  κου-

                                                                                                                      βεντιάζουν    

       τις πρώτες βλένες να καίγονται γύρω στις όχθες,

       να ξεμυτίζουν δειλά κι η φωτιά να επιστρέφει,

       πριν ακόμα αντηχήσει ο γλυκύτατος φλοίσβος της θάλασσας,[2]

            

          Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη αυτή η «συνάντηση»: ποτέ μου δεν είχα φανταστεί κάποια σχέση του Ν. Βρεττάκου με τα νησιά του κεντρικού Ιονίου. Φαίνεται, όμως, ότι η τραγικότητα της μανίας του εγκέλαδου εκείνου του Αυγούστου του 1953 συνέβαλε στην εγγραφή αυτής της σχέσης. Άλλωστε, είχε συγκλονιστεί τότε το πανελλήνιο από εκείνη την καταστροφή, ενώ κύμα συμπαράστασης εκδηλώθηκε και από το εξωτερικό.. Οι σεισμικές δονήσεις ξεκίνησαν στις 9 Αυγούστου με σεισμό 6,4 της κλίμακας Ρίχτερ, για να κορυφωθούν μετά από τρεις μέρες, στις 12 Αυγούστου, με σεισμό 7,2 της κλίμακας Ρίχτερ - έναν από τους καταστρεπτικότερους στη σεισμική ιστορία της Ελλάδας. Η Κεφαλονιά, η Ιθάκη και η Ζάκυνθος ισοπεδώθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά, με εκατοντάδες νεκρούς και χιλιάδες τραυματίες, ενώ οι μετασεισμοί συνεχίστηκαν μέχρι και το Σεπτέμβριο.[3] 

          Οι τίτλοι των εφημερίδων είναι χαρακτηριστικοί: «Νέοι σεισμοί εσκόρπισαν τον θάνατον και τη συμφορά εις Κεφαλληνίαν, Ιθάκην και Ζάκυνθον. Ανυπολόγιστοι οι νεκροί και οι τραυματίαι. Ολόκληροι πόλεις και χωρία κείνται εις σωρούς ερειπίων», Εμπρός, 12-8-1953 - «Κατεστράφη ολοσχερώς η πόλις του Αργοστολίου», Τα Νέα, 12-8-1953 - «Εις 800 νεκρούς υπολογίζονται τα θύματα εις την Κεφαλληνίαν και την Ζάκυνθον», Η Βραδυνή, 13-8-1953 – «Αι φλόγες ωλοκλήρωσαν την καταστροφήν της Ζακύνθου και του Αργοστολίου», Τα Νέα, 13-8-1953 – «Κεφαλληνία, Ζάκυνθος, Ιθάκη δεν υπάρχουν από της χθες», Ελευθερία, 13-8-1953 - «Η κατάστασις εις τας νήσους εξακολουθεί απελπιστική», Η Καθημερινή, 14-8-1953 – «Πυκνά νέφη καλύπτουν καθ’ ολοκληρίαν τας σεισμοπλήκτους περιοχάς», Έθνος, 14-8-1953 – (και ένας αποκαλυπτικότατος τίτλος:) «Δεν πρόκειται να γίνουν άλλαι καταστροφαί εφ’ όσον ό,τι υπήρχεν επί των νήσων έχει ήδη καταρρεύσει τελείως», Έθνος, 14-8-1953. 

          Δεν ήταν, λοιπόν, δυνατό εκείνο το σεισμικό ταρακούνημα να μη συγκινήσει, να μην ταρακουνήσει τον Ν. Βρεττάκο. Ο ίδιος πάντα μιλούσε για την ευθύνη απέναντι στον άλλον, «τον άλλο άνθρωπο την ώρα της αγωνίας του».[4] Εξάλλου, δεν του ήταν άγνωστα ο φόβος και η αγωνία, ο πανικός και η ανασφάλεια – είχε τις προσωπικές του εμπειρίες. Γι’ αυτό κι ένας απεριόριστος ουμανισμός διαπερνούσε όλη την ποίησή του και τη ζωή του· γι’ αυτό και μιλούσε για την αγάπη και πάλι για την αγάπη: «Δεν θα δικαιώσει», έγραφε, «την παρουσία σου πάνω στη γης κανένα σύστημα σκέψης, αν δεν αγαπήσεις. Η Αγάπη είναι πράξη. Δε θα γίνεις δημιουργός, αν δεν αγαπήσεις. Αν δεν αγαπήσεις, δεν πρόκειται να ανακαλύψεις ποτέ το ίδιο το νόημά σου».[5] Με την αγάπη, δηλαδή, ως κινητήρια δύναμη και εμπνευσμένο οδηγό του ο Ν. Βρεττάκος με το παραπάνω ποίημά του, μιλώντας για τον πόνο και την αγωνία, την αλληλεγγύη και την προσφορά, έρχεται να  αγκαλιάσει ανθρώπους και πράγματα, σκέψεις και συμπεριφορές και να συμπαρασταθεί στους επτανήσιους σεισμόπληκτους  συνανθρώπους του.  

          Ωστόσο, πέρα από τους λόγους αρχής, που ώθησαν τον Ν. Βρεττάκο στην «ποιητική» του συμπαράσταση στα ιόνια νησιά, πιστεύουμε ότι άλλοι δυο παράγοντες προσδιόρισαν τη συγκεκριμένη στάση του. Φίλος, από τα παλιά, του Ν. Βρεττάκου ήταν ένας κεφαλονίτης, ο Θέμος Αμούργης, μουσικός του λυρικού θεάτρου με λαμπρή σταδιοδρομία στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες και ποιητής με αξιόλογο δημοσιευμένο και αδημοσίευτο έργο.[6] Δε γνωρίζουμε πότε και πώς έγινε η πρώτη συνάντηση και γνωριμία των δύο ανδρών. Δεν έχει διασωθεί, και από τις δύο πλευρές, αλληλογραφία, που να παρέχει σχετικές πληροφορίες. Γνωρίζουμε, πάντως, ότι, όταν ο Ν. Βρεττάκος προσπαθούσε να  σταθεροποιηθεί εργασιακά (γραφέας αρχικά σε στρατιωτικές αποθήκες, αργότερα εργάτης σε υφαντουργείο και μετά ιδιωτικός υπάλληλος), χάρη στις ενέργειες του Θ. Αμούργη διορίστηκε το 1938 στο υπουργείο Εργασίας. Ίσως από τότε να έγινε μονιμότερη η επικοινωνία και φιλία τους.

          Στην ποιητική συλλογή του Ν. Βρεττάκου Ο Ταΰγετος και η σιωπή, που εκδόθηκε το 1949, ο λάκωνας ποιητής αφιερώνει στον κεφαλονίτη ομότεχνό του το ποίημά του «Γράμμα»  - ένα γράμμα προφανώς από φίλο σε φίλο, με το οποίο ο «αποστολέας» Βρεττάκος  εξομολογιόταν στον «παραλήπτη» φίλο του Αμούργη τη λύπη του για ό,τι είχε συμβεί εκείνα τα πέτρινα χρόνια.[7] Αλλά και σε δημοσιευμένη, μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του Αυγούστου του 1953,  ποιητική συλλογή του Θ. Αμούργη συναντάμε τη φιλική σχέση των δύο ποιητών. Στα Σονέττα Α΄, που εκδόθηκαν το 1965, ο κεφαλονίτης ποιητής δημοσιεύει ένα επτάστιχο του Ν. Βρεττάκου με τίτλο «Στο Θέμο Αμούργη» και τη δική του εξάστιχη «Απόκριση»[8] - πρόκειται για ένα σύντομο αλλά ουσιαστικό ποιητικό «διάλογο» ανάμεσα στους δυο φίλους, που θυμίζει το «διάλογο» ανάμεσα στον Κ. Παλαμά και τον κεφαλονίτη ποιητή Μικέλη Άβλιχο.

          Τα παραπάνω πιστοποιούν τη διάρκεια της φιλίας αυτών των δύο πνευματικών ανθρώπων. Ο Θ. Αμούργης ήδη από το 1931 είχε εγκατασταθεί στο χωριό του Βλαχάτα Σάμης, απ’ όπου προφανώς θα είχε κάποια επικοινωνία με το φίλο του Ν. Βρεττάκο. Εκεί, λοιπόν, στο χωριό του τον βρήκαν οι σεισμοί του 1953. Και είναι λογικό να δεχτούμε ότι ο Ν. Βρεττάκος θα ενδιαφέρθηκε μέσα σ’ εκείνη την αυγουστιάτικη κοσμοχαλασιά για την τύχη του φίλου του. Αυτή, λοιπόν, η σχέση του Ν. Βρεττάκου με την Κεφαλονιά νομίζουμε ότι ήταν ένας επιπλέον λόγος, για να γράψει το παραπάνω ποίημά του.

           Στο μεταξύ, ο Ν. Βρεττάκος είχε από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 αναπτύξει φιλικές σχέσεις με το ζεύγος  Milliex, το γάλλο νεοελληνιστή και ακαδημαϊκό Roger Milliex και την ελληνίδα σύζυγό του Τατιάνα Γκρίτση, συγγραφέα και δημοσιογράφο.[9] Μέσα από μια δημιουργική κυρίως σιωπή πορευόταν η φιλία τους, την οποία ο χρόνος και οι περιστάσεις ολοένα και δυνάμωναν.[10] Οι σεισμοί του 1953 βρήκαν τον R. Milliex να εργάζεται στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας.  Και τότε, συγκινημένος από το δράμα των νησιωτών και έχοντας υπόψη του την ιστορική σχέση των Επτανήσων με την πατρίδα του Γαλλία,[11]  κινητοποίησε τον περίγυρό του στην Ελλάδα αλλά και τους συμπατριώτες του στη Γαλλία για βοήθεια προς τα σεισμόπληκτα ιόνια νησιά. Στο Ε.Λ.Ι.Α. στο Αρχείο των Milliex, Φάκ. 17, Υποφάκ. Α, με τον τίτλο «Εκστρατεία για την Επτάνησο. Αύγουστος – Νοέμβριος 1953», το αρχειακό υλικό που υπάρχει,[12] μας αποκαλύπτει την υπέροχη πρωτοβουλία και σημαντικότατη προσφορά του R. Milliex. Θεωρούμε προφανές ότι  ο Βρεττάκος θα ήταν γνώστης των σχετικών δραστηριοτήτων του φίλου του Milliex και οπωσδήποτε θα επηρεάστηκε και θα επηρέασε.

          Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, μπορούμε βάσιμα να δεχτούμε ότι ο Ν. Βρεττάκος, όντας ο ίδιος ευαισθητοποιημένος απέναντι στον ανθρώπινο πόνο, όντας ο ίδιος κήρυκας και φορέας αγάπης και αλληλεγγύης, στη συγκεκριμένη περίπτωση των σεισμών του 1953 στην Κεφαλονιά, την Ιθάκη και τη Ζάκυνθο σίγουρα επηρεάστηκε και από τη φιλική του σχέση με τον κεφαλονίτη μουσικό και ποιητή Θ. Αμούργη, που τότε ζούσε το δράμα των σεισμών στο χωριό του, και από τη φιλική του σχέση με τον R. Milliex, που τότε δραστηριοποιείτο σε μια «εκστρατεία» συμπαράστασης υπέρ των σεισμόπληκτων ιόνιων νησιών. Επομένως, μέσα σε αυτό το κλίμα και κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Ν. Βρεττάκος έγραψε το ποίημά του «12 Αυγούστου 1953».

 

   Πέτρος Πετράτος

---

[1] Για τον Ν. Βρεττάκο (Κροκεές 1912-Πλούμιτσα 1991) βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, «Νικηφόρος Βρεττάκος», στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 2, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1984, σσ. 366-367· Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Χρονολόγιο Νικηφόρου Βρεττάκου», στο Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), επιμέλεια Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Αθήνα 1993· Αλέξης Ζήρας, «Νικηφόρος Βρεττάκος», στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007, σσ. 333-334.

[2] Ενώ στο σημείο αυτό («της θάλασσας»), που τελειώνει το χειρόγραφο φύλλο, υπάρχει κόμμα, δεν βρέθηκε στο φάκελο δεύτερο φύλλο ως συνέχεια του προηγούμενου.

[3] Για πληρέστερη ενημέρωση βλ. Μπέτα Γαλιατσάτου, Στις ώρες των σεισμών της Κεφαλονιάς, Αθήναι 1958· Δ. Χ. Στραβόλαιμος, Η Ζάκυνθος υπό τα ερείπια και τας φλόγας, Ζάκυνθος 1958· Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Το χρονικό του σεισμού του 1953, Αργοστόλι 1976· Λέκκας Ε., Κολυβά Μ., Αντωνόπουλος Γ., Κοπανάς Ι., Οι σεισμοί της Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1997· Άκης Λυμούρης, Οι σεισμοί στη Ζάκυνθο, εκδ. Περίπλους, [Αθήνα 2001]· Δήμος Αργοστολίου – Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός, Μέρες οργής. Dies Irae. Αύγουστος του 1953: Χρόνου λύσις, Αργοστόλι 2006· Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Κατερίνα Μαραβέγια-Κώστα, Αργοστόλι, Σεισμοί 1953. Το τέλος και η αρχή μιας πόλης, έκδοση Κοργιαλενείου Ιδρύματος, Αργοστόλι 2007 (2^η έκδοση).

[4] Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδύνη. Αυτοβιογραφικό χρονικό, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000, σ. 296.

[5] Ό.π., σ. 297.

[6] Με το ποιητικό έργο τού Θ. Αμούργη (1886-1970)  δεν έχει ακόμη ασχοληθεί η ιστορία και η κριτική της Λογοτεχνίας μας. Για μια σύντομη βιογραφική ενημέρωση και μια πρώτη αξιολόγηση της μουσικής του προσφοράς και της ποίησής του βλ. Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός, «Θέμος Αμούργης», Οδύσσεια Κεφαλλονιάς – Ιθάκης, (Αργοστόλι) 2005, σσ. 48-50· ο ίδιος, «Μια άγνωστη ποιητική συλλογή του Θέμου Αμούργη», Πρακτικά Συνεδρίου «Πηγές Επτανησιακής Φιλολογίας (1500-1940), (Κεφαλονιά, 28-30 Οκτωβρίου 2006), Στη μνήμη Γιώργου Γερ. Αλισανδράτου, έκδοση Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2008, σσ. 515-522.   

[7] Βλ. Νικηφόρος Βρεττάκος, Τα Ποιήματα, τ. Α΄, εκδ. Τρία φύλλα, Αθήνα 1984 (2^η έκδοση), σσ. 186-187: «[...] / Σου γράφω τη λύπη μου σ’ αυτό το χαρτί. / [...] / Τίποτα άλλο, Θέμο μου. Όπως πάντα / πεζοπορώντας για τη γη του ήλιου, σε χαιρετώ / με το φτερό της λύπης μου».

[8] Βλ. Θέμος Αμούργης,  Σονέττα Α΄, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, Αθήνα 1965, σσ. 59-60: «Στο Θέμο Αμούργη», του Ν. Βρεττάκου: «Ήθελα πριν μες στ’ άπειρο σιωπήσω / Στο αιώνιο φως δυο στίχων να σε κλείσω / Κι όταν οι αιώνες που έρχονται, αλλοιούν / Και μηδενίζουν τα όσα βλέπεις μπρος σου / Φύλακες μπρος στον ήλιο, ν’ αγρυπνούν / Και με υψωμένες λόγχες να φρουρούν / Δυο στίχοι μου τον τάφο το δικό σου». – «Απόκριση», του Θ. Αμούργη: «Ποιος δεν θα με ζηλέψει αφού με κλείνεις / Μέσα στου στίχου σου την ομορφιά / Το ανάσπερό της φως που θα στολίζει / Τον τάφο μου και θα τόνε φωτίζει / Με λόγχες από χρόνο που θα στήνεις / Λαμπηδόνα στην κάσσα μου καρφιά;».   

[9] Ο R. Milliex (Μασσαλία Γαλλίας 1913-Αθήνα 2006) διορίστηκε καθηγητής της γαλλικής γλώσσας και του γαλλικού πολιτισμού στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας (1936-1959), μετατέθηκε στην Κύπρο ως μορφωτικός ακόλουθος της εκεί γαλλικής πρεσβείας, όπου ίδρυσε και διηύθυνε το Γαλλικό Μορφωτικό Κέντρο της Λευκωσίας μέχρι το 1971, στη συνέχεια μετακινήθηκε στη Γένοβα της Ιταλίας στο εκεί Γαλλικό Μορφωτικό Κέντρο μέχρι το 1975, οπότε επέστρεψε οριστικά στην Αθήνα. 

[10] Βλ. Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Εισαγωγή», στο Roger Milliex, Ο Ταΰγετος και η σιωπή, μτφρ. Ν. Βρεττάκος, έκδοση Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σπάρτης, Σπάρτη 1998, σσ. 13-15.

[11] Οι Γάλλοι δυο φορές υπήρξαν κυρίαρχοι των Επτανήσων, τη διετία 1797-1799 και την περίοδο1807-1809 (για την Κεφαλονιά, την Ιθάκη, τη Ζάκυνθο και τα Κύθηρα) /- 1810 (για τη Λευκάδα) /-1814 (για την Κέρκυρα). Κατά την πρώτη ειδικά περίοδο διαδόθηκαν στα νησιά οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, καθώς βρίσκονταν σε εξέλιξη οι επαναστατικές διαδικασίες στη Γαλλία. Βλ. σχετικά Ερμάννος Λούντζης, Τα Επτάνησα επί Γάλλων δημοκρατικών, μτφρ. Α. Λούντζη Νικοκάβουρα, Κέρκυρα 1971· Νικόλαος Μοσχονάς, «Η πρώτη γαλλική κατοχή (1797-1799)» και «Η δεύτερη γαλλική κατοχή», στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ΄, Εκδοτική Αθηνών, [Αθήναι 1975], σσ. 385-389 και 400-401 αντίστοιχα. Αναφέρουμε εδώ, για σημειολογικούς κυρίως λόγους (:Γαλλία – Επτάνησα - Κύπρος), το δημοσίευμα του R. Milliex, «Η Γαλλία στην Επτάνησο» στα Κυπριακά Χρονικά, τχ. 46 (1965), σσ. 45-50, και τχ. 47 (1965), σσ. 89-93.

[12]  Επιστολές και διαλέξεις του R. Milliex στη Γαλλία υπέρ των σεισμοπλήκτων, «υιοθεσίες» σεισμόπληκτων οικογενειών ή μαθητών, αποστολές γραφικής ύλης, ευχαριστήριες επιστολές κ.ά. – ένα πλούσιο υλικό για το οποίο ετοιμάζουμε ειδική μελέτη.