Ο ΓΑΛΛΟΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ R. MILLIEX ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ Ν. ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ ΚΟΝΤΑ ΣΤΑ ΣΕΙΣΜΟΠΛΗΚΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΤΟ 1953

 Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος,

περ. Β΄, τχ. 7 (Ιούλ.-Σεπτ. 2013), σσ. 11-15.

          Αύγουστος του 1953 και τα νησιά του κεντρικού Ιονίου, Κεφαλονιά, Ιθάκη και Ζάκυνθος, ταρακουνιούνται συθέμελα. Νεκροί, τραυματίες και άστεγοι, αλλά και πολύμορφη συμπαράσταση, αλληλεγγύη και βοήθεια. Ανάμεσα στους τελευταίους περιλαμβάνονται δυο πρόσωπα, που τότε έδωσαν το «παρών» τους υπέρ των σεισμόπληκτων νησιωτών: ο ένας «πρακτικά» και ο άλλος «θεωρητικά»· ο ένας κινητοποίησε το δικό του περίγυρο στην Ελλάδα και τους συμπατριώτες του στη Γαλλία για την αποστολή χρημάτων και για τη νοσηλεία και την εκπαίδευση των σεισμόπληκτων παιδιών και ο άλλος έγραψε ένα ποίημα, για να εκφράσει τη δική του συμπαράσταση στην αγωνία και στον αγώνα των νησιωτών για επανεκκίνηση της ζωής τους. Αναφερόμαστε στον Roger Milliex και στον Νικηφόρο Βρεττάκο.

          Ο πρώτος (Μασσαλία της Γαλλίας 1913 – Αθήνα 2006), με σπουδές φιλολογικές στην πατρίδα του, διορίστηκε το 1936 καθηγητής της γαλλικής γλώσσας και του γαλλικού πολιτισμού στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας, του οποίου υπήρξε στη συνέχεια και υποδιευθυντής, με συνεισφορά στην ελληνική Αντίσταση στα κατοχικά χρόνια και στήριξη της προοδευτικής διανόησης στα μεταπελευθερωτικά χρόνια,[1] και έμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1959, για να διοριστεί στη συνέχεια μορφωτικός ακόλουθος της γαλλικής πρεσβείας στη Λευκωσία, όπου δημιούργησε το Γαλλικό Μορφωτικό Κέντρο, αγωνιζόμενος παράλληλα για τα  δίκαια του κυπριακού λαού· αναχώρησε από την Κύπρο αναγκαστικά το 1971, επειδή η απριλιανή χούντα θεώρησε ανεπιθύμητους αυτόν και τη σύζυγό του συγγραφέα Τατιάνα Γκρίτση, της οποίας αφαίρεσε την ελληνική υπηκοότητα, και διορίστηκε διευθυντής του Γαλλικού Μορφωτικού Κέντρου της Γένοβας στην Ιταλία, όπου έμεινε στη θέση αυτή μέχρι  το 1975, οπότε και επέστρεψε  στην Ελλάδα. Η τελευταία τον τίμησε (αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, μετάλλιο του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας) για την εξαίρετη προσφορά του στα ελληνικά γράμματα, για την καθοριστική συμβολή του στην ανάπτυξη των ελληνογαλλικών μορφωτικών σχέσεων  και για τους αγώνες του για την ελευθερία και τη δημοκρατία στην Ελλάδα.

          Ο Milliex έγκαιρα ετοίμασε την «εκστρατεία για την Επτάνησο», όπως ο ίδιος χαρακτήρισε την κινητοποίησή του υπέρ των σεισμόπληκτων Επτανήσων.  Ασχολήθηκε μεθοδικά με την ενημέρωση της κοινής γνώμης κυρίως της νοτιοανατολικής Γαλλίας: έστειλε επιστολές, έδωσε ο ίδιος διαλέξεις σε γαλλικές πόλεις, μίλησε στο γαλλικό ραδιόφωνο.  Για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των συμπατριωτών του ανέδειξε την ιστορική σχέση Γαλλίας και Επτανήσων, τότε που οι δημοκρατικοί Γάλλοι κατελάμβαναν τα ιόνια νησιά και διέδιδαν τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, καθώς και τις σχέσεις νότιας Γαλλίας και Ελλάδας με την ίδρυση από τους αρχαίους Έλληνες αποικιών στις περιοχές της σημερινής Μασσαλίας, Νίκαιας κ.λπ. Απευθύνθηκε σε Δήμους μικρών και μεγάλων πόλεων με θετικότατη την ανταπόκριση πολλών Δημοτικών Συμβουλίων. Πρότεινε στα Σχολεία γαλλικών πόλεων να εφαρμόσουν το σύστημα της υιοθεσίας παιδιών ή σχολείων και ζήτησε να σταλούν χρήματα, γραφική ύλη κ.ά.[2] (Στο τέλος αυτού του κειμένου δημοσιεύουμε ως Παράρτημα δυο ανέκδοτα έγγραφα: τη σύντομη αλλά τρυφερή  επιστολή δυο τμημάτων της 5^ης τάξης  ενός γαλλικού σχολείου σε «βαφτιστικές» τους στο Βαθύ της Ιθάκης  και τη συγκινητική απάντηση της χήρας μητέρας[3]).

           Ο δεύτερος συμπαραστάτης, «θεωρητικός» βέβαια, είναι ο γνωστός μας ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος (1912-1991).  Καταγόμενος από οικογένεια της Λακωνίας, δεν κατάφερε λόγω οικονομικών δυσκολιών να ολοκληρώσει ανώτατες σπουδές στην Αθήνα, όπου καταγινόταν με κάθε είδους εργασία για την επιβίωσή του, χωρίς να σταματά την προσωπική του μελέτη. Πήρε μέρος στο αλβανικό μέτωπο και στη συνέχεια αγωνίστηκε μέσα από το ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Σημαντική θεωρείται η συμβολή του στην πολιτιστική αναβάθμιση του Πειραιά, όταν κατά την τετραετία 1955-1959 εξελέγη δημοτικός σύμβουλος. Με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας των συνταγματαρχών αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μετά τη μεταπολίτευση του 1974 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Από τη δεκαετία του 1930 είχε αρχίσει τη δημοσίευση ποιημάτων του, για να καταλήξει ένας από τους σημαντικότατους σύγχρονους ποιητές με χαρακτηριστικό γνώρισμα της ποίησής του ένα βαθύτατο ανθρωπισμό. Ασχολήθηκε και με την πεζογραφία, την κριτική και τη δημοσιογραφία. Τιμήθηκε με διάφορα βραβεία, ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και  έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

          Ο Ν. Βρεττάκος έγραψε ποίημα με τίτλο «12 Αυγούστου 1953», ενώ ως μότο χρησιμοποίησε μια φράση από τον τύπο της εποχής: «Αι πόλεις και τα χωρία της Κεφαλληνίας, της Ζακύνθου και της Ιθάκης κατέπεσαν εις ερείπια. Αι σεισμικαί δονήσεις συνεχίζονται». Το ποίημα, άγνωστο όχι μόνο στο ευρύ κοινό αλλά και στους ειδικούς[4], έχει ως εξής:

         

                                      12 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1953

                                   «Αι πόλεις και τα χωρία της Κεφαλληνίας της

                                   Ζακύνθου και της Ιθάκης κατέπεσαν εις ερείπια.

                                  Αι σεισμικαί δονήσεις συνεχίζονται»

                                                                                   (ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ)

        Τώρα μπορείς να με κοιτάξεις στα μάτια.

       (Είμ’ εγώ που σε φώναζα χθες και προχθές και δε μ’ άκουγες).

       Τώρα μπορείς να μου δώσεις το χέρι σου.

       Τώρα μπορείς να μ’ ανοίξεις την πόρτα

       να περάσω τη νύχτα μου κάτω απ’ τη στέγη σου. Σκέψου,

       σε ποια δύναμη πάνω στηρίζεις τον ύπνο σου,

       μες από ποιες ταραχές προχωρεί τ’ όνειρό σου.

       Σκέψου αυτούς όλους τους κόσμους απάνω σου, τότε,

       που ψάχναν ακόμα να βρούνε τις θέσεις τους,

       εκτυφλωτικούς και λαμπρούς, παραλλάζοντας σχήματα,

       να βρέχουνε κίτρινα και κόκκινα χρώματα.

       Λυγώντας σαν φίδια μαλακά, να γυρίζουν,

       τρυπώνοντας μες στο αναδινούμενο σκότος.

       Σκέψου τότε που χόρευαν όλα, επιπίπτοντας

       το ένα τους πάνω στο άλλο και λαμπάδιαζε η άβυσσο.

       Σκέψου τότε που ακόμα δε μπορούσε να συλλάβει κανείς την υποψία του ψα-

                                                                                                                         ριού,

       την υποψία του χόρτου, τη μυρμιγγιά της αστροφεγγιάς, τους ανθρώπους να

                                                                                                        κουβεντιάζουν,                                                                                                                       

       τις πρώτες βλένες να καίγονται γύρω στις όχθες,

       να ξεμυτίζουν δειλά κι η φωτιά να επιστρέφει,

       πριν ακόμα αντηχήσει ο γλυκύτατος φλοίσβος της θάλασσας,[5]

          Ήταν αδύνατο να μη συγκινηθεί ο Βρεττάκος από την τραγωδία του 1953. Ο ίδιος ευαισθητοποιημένος από τον ανθρώπινο πόνο, ο ίδιος κήρυκας της αγάπης και της αλληλεγγύης στάθηκε με ιδιαίτερη ευαισθησία πάνω από το δράμα των νησιωτών του Ιονίου. Όμως, πέρα από τη δική του φιλοσοφία ζωής, πιστεύουμε ότι θα επηρεάστηκε και από την «εκστρατεία» του Milliex, με τον οποίο είχε στενότατη φιλία και με τον οποίο προφανώς θα συζητούσαν το θέμα αυτό. Επιπλέον, ωστόσο, νομίζουμε ότι υπάρχει κι άλλος ένας λόγος, που έκανε τον Βρεττάκο να γράψει για τα σεισμόπληκτα ιόνια νησιά. Εκείνη την περίοδο ζει στην Κεφαλονιά ένας φίλος του, ο Θέμος Αμούργης.

          Ο Αμούργης (1886-1970)  μουσικός και ποιητής κι ο ίδιος, όχι όμως ιδιαίτερα γνωστός ακόμη και στους Κεφαλονίτες, μετά από μια λαμπρή μουσική σταδιοδρομία  στις ευρωπαϊκές πόλεις είχε εγκατασταθεί από το 1931 στη γενέτειρά του, στα Βλαχάτα Σάμης. Ο Κεφαλονίτης αυτός είχε αναπτύξει φιλικές σχέσεις με τον Βρεττάκο, άγνωστο πότε και κάτω από ποιες συνθήκες, και είχε μεσολαβήσει, ώστε το 1938, όταν ακόμη ο Βρεττάκος δεν είχε σταθεροποιηθεί εργασιακά (γραφέας σε στρατιωτικές αποθήκες, εργάτης σε υφαντουργείο, ιδιωτικός υπάλληλος), να διοριστεί στο υπουργείο Εργασίας. Φυσικά, οι δυο άνδρες διατηρούσαν φιλική επικοινωνία, καθώς άλλωστε ο ένας αφιέρωνε στον άλλον ποιήματα.[6] Κι όταν οι αυγουστιάτικοι σεισμοί του 1953 γκρέμιζαν το νησί του Αμούργη, προφανώς  θα ενδιαφέρθηκε ο Βρεττάκος για τον Κεφαλονίτη φίλο του. Επομένως, κι αυτή η σχέση του Βρεττάκου με την Κεφαλονιά σίγουρα θα τον παρακίνησε στην «ποιητική» του συμπαράσταση. 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ*

Επιστολή 1η

ΜΗΝΥΜΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

των τάξεων 5¹ και 5³ (δευτέρας του Γυμνασίου)

του Λυκείου του MONTGERON

στις «Βαφτιστικές» τους Σκλαβενίτη

στο Βαθύ – Ιθάκης

Αγαπητές βαφτιστικές,

Ο γάλλος Άγιος Βασίλης πνιγμένος από δουλειά, δε θα μπορέσει, κατά πάσα πιθανότητα, να κάνει μια βόλτα στην Ιθάκη στην κανονική ημερομηνία. Αλλά δε θα ξεχάσει την υπόσχεσή του και σίγουρα θα λοξοδρομήσει ως την Ιθάκη.

                                                                                       Με τις καλλίτερές μας ευχές

                                                                                 για μια καλύτερη χρονιά

                                                                                 Οι τάξεις – νονές σας

                                                                                                   5^η           1 – 3

Μονζερόν, 22 Δεκεμβρίου 1954

Επιστολή 2η

Εν Ιθάκη τη 19 Φεβρ. 1955

     Αγαπητά μας παιδιά στη Γαλλία.

Σας ευχαριστούμε πολύ, για την καλή, ευγενή καρδιά όπου έχετε και δεν επάψατε να λησμονήσετε τώρα τις εορτές να μας θυμηθήτε, μολονότι βρισκόμαστε τόσο μακρυά. Μας προξενήσατε μεγάλη χαρά και κάθε μέρα ο νους μας είναι σε σας, καθώς και στον κ. Διευθυντήν, ο οποίος έλαβε μέρος εις την διευκόλυνσιν της αποστολής των.

Σας ευχόμεθα με την καρδιά μας να γίνετε μεγάλοι και τρανοί, κι ο κόσμος και οι γονείς σας να σας καμαρώνουν και να σας χαίρονται, με όλα τα καλά του κόσμου και ευτυχισμένοι πάντοτε και με υγείαν.

Δεχθήτε όλοι σας τας ευχαριστίας μας και τις ευχές μας, όπου με πολλήν αγάπην σας στέλνουμε.

                                                                                                         Η φίλη οικογένεια

Σπυριδούλα Σκλαβενίτη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αμούργης Θέμος,  Σονέττα Α΄,  Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, Αθήνα 1965.

Αργυρίου Αλέξανδρος, «Νικηφόρος Βρεττάκος», στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ. 2, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1984 (σσ. 366-367).

Βρεττάκος Νικηφόρος, Τα Ποιήματα, τ. Α΄, εκδ. Τρία φύλλα, Αθήνα 1984 (2η έκδοση).

Βρεττάκος Νικηφόρος, Οδύνη. Αυτοβιογραφικό χρονικό, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000.   Γαλανός Σωτ. Γεράσιμος, «Θέμος Αμούργης», περιοδικό Οδύσσεια Κεφαλλονιάς – Ιθάκης, (Αργοστόλι) 2005, σσ. 48-50.        

Collection de l’ Institut Francais d’ Athenes, Χρονικό της τιμητικής βραδιάς για τους Roger Milliex και Τατιάνα Γκρίτση-Milliex, Athenes [1991]. 

 Ελληνικό Λαογραφικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), Αρχείο  Milliex, Φάκ. 3, Υποφάκ. Γ΄, Τα ποιήματα, α) Λυτά, αρ. 3: «12 Αυγούστου 1953»,  και Φάκ. 17, Υποφάκ. Α: «Εκστρατεία για την Επτάνησο».

Ζήρας Αλέξης, «Νικηφόρος Βρεττάκος», στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2007 (σσ. 333-334).

Milliex Roger, Ημερολόγιο και μαρτυρίες του πολέμου και της κατοχής, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα  1982.

 Πετράτος Πέτρος, «Γύρω από ένα ανέκδοτο ποίημα του Ν. Βρεττάκου», περιοδικό (της Κύπρου) Νέα Εποχή, τχ. 314 (Φθινόπωρο 2012), σσ. 64-68.   

     

---

[1] Σημειώνουμε εδώ τη σημαντικότατη πρωτοβουλία του διευθυντή και υποδιευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου O. Merlier και R. Milliex αντίστοιχα το Δεκέμβριο του 1945 να στείλουν με υποτροφίες (ουσιαστικά φυγάδευσαν) στα γαλλικά πανεπιστήμια φερέλπιδες νέους επιστήμονες με συμμετοχή στην Αντίσταση, ανάμεσα στους οποίους τον Κώστα Αξελό, τον Κορνήλιο Καστοριάδη, τον Μέμο Μακρή, τον Νίκο Σβορώνο, τον Μάνο Ζαχαρία κ.ά., γεγονός που προκάλεσε την έντονη αντίδραση του συντηρητικού αθηναϊκού τύπου, ο οποίος κατηγορούσε το δίδυμο Merlier – Milliex ως συνεργάτες των κομμουνιστών.

[2] Ετοιμάζουμε ειδική μελέτη, όπου θα παρουσιάσουμε όλο το ανέκδοτο υλικό, που εντοπίσαμε στο ΕΛΙΑ, Αρχείο Milliex (του Roger Milliex και της Τατιάνας Γκρίτση-Milliex) και το οποίο  αποκαλύπτει τις προσπάθειες του R. Milliex για τα σεισμόπληκτα Επτάνησα.

[3] Οι συγκεκριμένοι μαθητές είχαν «υιοθετήσει» τις τέσσερις ορφανές αδελφές Σκλαβενίτη από το Βαθύ της Ιθάκης Η «υιοθεσία», όπως φαίνεται σε αυτήν την αλληλογραφία, συνεχίστηκε και μετά την περίοδο των σεισμών: οι μαθητές του γαλλικού σχολείου επικοινωνούν με τις «βαφτιστικές» τους το Δεκέμβριο του 1954, ενόψει της Πρωτοχρονιάς του 1955.

[4] Το έως τώρα ανέκδοτο αυτό ποίημα του Ν. Βρεττάκου πρωτοδημοσιεύσαμε στο Πέτρος Πετράτος, «Γύρω από ένα ανέκδοτο ποίημα του Ν. Βρεττάκου», περιοδικό (της Κύπρου) Νέα Εποχή, τχ. 314 (Φθινόπωρο 2012), σσ. 64-68.

[5] Αν και στο σημείο αυτό («της θάλασσας»), που τελειώνει το χειρόγραφο φύλλο,  έχει κόμμα, δεν υπήρξε στο σχετικό Φάκελο δεύτερο φύλλο ως συνέχεια του πρώτου αυτού φύλλου.

 [6] Στον Θ. Αμούργη ο  Ν. Βρεττάκος αργότερα θα αφιερώσει το ποίημά του «Γράμμα» από τη συλλογή Ο Ταΰγετος και η σιωπή, ενώ στα Σονέττα Α΄ του πρώτου δημοσιεύεται ένας σύντομος μα ουσιαστικός ποιητικός «διάλογος» ανάμεσα στους δύο φίλους, που θυμίζει τον αντίστοιχο ανάμεσα στον Κ. Παλαμά και τον Κεφαλονίτη Μικέλη Άβλιχο. Αξίζει να αντιγράψω το «διάλογο» αυτό: «Στο Θέμο Αμούργη» του Ν. Βρεττάκου: «Ήθελα πριν μες στ’ άπειρο σιωπήσω / Στο αιώνιο φως δυο στίχων να σε κλείσω / Κι όταν οι αιώνες που έρχονται, αλλοιούν / Και μηδενίζουν τα όσα βλέπεις μπρος σου / Φύλακες μπρος στον ήλιο, ν’ αγρυπνούν / Και με υψωμένες λόγχες να φρουρούν / Δυο στίχοι μου τον τάφο το δικό σου». – «Απόκριση» του Θ. Αμούργη: «Ποιος δεν θα με ζηλέψει αφού με κλείνεις / Μέσα στου στίχου σου την ομορφιά / Το ανάσπερό της φως που θα στολίζει / Τον τάφο μου και θα τόνε φωτίζει / Με λόγχες από χρόνο που θα στήνεις / Λαμπηδόνα στην κάσσα μου καρφιά;». 

*Διατηρούμε την ορθογραφία των εγγράφων.